مدیر اندیشكده مرآت در گفت وگو با عطر حرم:
کارخانه انسان سازی، محصول نگاه جامعه محور به تعلیم و تربیت است
به گزارش عطر حرم، محمد رحمانی اظهار داشت: رهبر انقلاب در نظریه کارخانه انسان سازی اعتقاد دارد انسان برای امر تربیت برخلاف تلقی حاکم در پارادایم سنتی، فقط به خودسازی متکی نیست بلکه نیازمند نهاد اجتماعی حقیقی است.
خبرگزاری مهر - گروه دین و اندیشه- سیده فاطمه سادات کیایی: ماجرای کتاب «طرح کلی اندیشه ی اسلامی در قرآن» به ۴ سال قبل از پیروزی انقلاب اسلامی در رمضان سال ۱۳۵۳ شمسی باز می گردد. بعد از تعطیلی جلسات حضرت آیت الله خامنه ای در مسجد کرامت مشهد در اسفند سال ۱۳۵۲ به وسیله ساواک، ایشان جسته و گریخته در میعادگاه های مختلفی به سخنرانی و تبلیغ می پرداختند. با این وجود ایشان از همان روز نخست پس از تعطیلی مسجد کرامت، اقامه ی نماز جماعت در مسجد امام حسن مجتبی ضد السلام را به عهده گرفتند. البته هنوز امکان عرضه ی یک برنامه ی منسجم وجود نداشت و تنها شبهای شنبه بود که حضرت آیت الله خامنه ای به سخنرانی می پرداختند.
رهبر انقلاب در مقدمه چاپ نخست بخشی از این درس ها در سال های قبل از انقلاب در مورد این مباحث نوشته اند: «طرح اسلام به صورت مسلکی اجتماعی و دارای اصولی منسجم و یک آهنگ و ناظر به زندگی جمعی انسان ها، یکی از فوری ترین لزوم های تفکر مذهبی است. مباحثات و تحقیقات اسلامی، پیش از این به صورت غالب، فاقد این دو خصوصیت بس مهم بوده و از اینرو، در مقایسه اسلام با مکاتب و مسالک اجتماعی این روزگار، باحثان و جویندگان را چندانکه شاید و باید، به نتیجه ی ثمربخش و قضاوت قاطع نرسانیده است؛ یعنی از این که بتواند مجموعاً طرح و نقشه یک آئین متحدالاجزا و متماسک را عرضه نماید و نسبت آنرا با مکتب ها و آئین های دیگر مشخص سازد، عاجز مانده است. بعلاوه، چون عموماً بحث ها ذهنی و دور از حیطه تاثیر عملی و عینی و مخصوصاً اجتماعی، انجام گرفته، بیشتر از معرفتی ذهنی به بار نیاورده و نسبت به زندگی جمعی انسان ها، به ویژه نسبت به تعیین شکل و قواره ی جامعه، تعهد و تکلیف و حتی نظریه روشن و مشخصی را عرضه نداده است. سخن دیگر آن که قرآن -سند قاطع و تردیدناپذیر اسلام- در بیش ترین موارد، سهمی در روشنگری و راهگشایی نیافته و به جای آن، دقت ها و تعمقات شبه عقلی یا روایات و منقولات ظنی و گاه با اعتباری بیشتر میدان دار و مسئول شناخته شده و بالنتیجه، تفکرات اعتقادی جدا از قرآن و بی اعتناء به آن، نشو و نما یافته و شکل گرفته است.»
کتاب «طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن، خوانشی بر دلالت های تربیتی» اخیرا از اندیشکده مرآت چاپ و رونمایی گردید. محمد رحمانی گورجی نویسنده این کتاب در ۱۲۵ صفحه تلاش کرده است با مطالعه و تأویل در معارف کتاب «طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن» رهبر انقلاب خوانشی از آنرا برای آموزگاران، دانشجویان و کنشگران پهنه فرهنگ بخصوص فعالان عرصه تعلیم و تربیت فراهم آورد.
محمد رحمانی نویسنده کتاب و پژوهشگر در حوزه سیاست گذاری تعلیم و تربیت است که از ۲ سال قبل با ۲ دغدغه نوآوری و سیاست گذاری در فضای تعلیم و تربیت به راه اندازی ۲ مجموعه کرده است. همچون مجموعه شتاب دهنده متیس که توسعه دهنده شرکتهای دانش بنیان و خلاق و نوآور در حوزه تعلیم و تربیت است و دیگری اندیشکده مرآت که مخفف مرکز راهبردی اکو سیستم تربیت است.
از همین رو خبرنگار مهر در گفت و گویی با نویسنده کتاب به جزئیاتی از نگارش، روند کار و چگونگی پرداختن به مبحث مورد بحث در کتاب پرداخته است که در ادامه آنرا می خوانید.
* آقای رحمانی به نظر می آید مفهوم تربیت بین آن چه در کتاب آورده شده و آن چه ما در ذهن متصور هستیم تفاوت هایی دارد.
ما در اندیشکده مرآت سلسله نشست های خوانش داریم که کارش نظریه پردازی حوزه تعلیم و تربیت است. در فضای تعلیم و تربیت ۲ جریان جدی داریم که یکی روی فلسفه تعلیم و تربیت تمرکز دارد و جریان دیگر معطوف به روش های تکنیکال است. ما خلأ را در حوزه سیاست گذاری و معماری دیدیم. در این معنا وقتی از تربیت صحبت می نماییم برخلاف تفسیری که از حوزه فلسفه تعلیم و تربیت یا تکنیکال تعلیم و تربیت می شود سیاست گذاری و بررسی دیدگاه ها اشتراکات لفظی بوجود می آورد.
برای مثال می گوئیم پرورش گل به چه معناست؟ پاسخ می گیریم یعنی این که گل غنچه بدهد و در این حالت آب و خاک و شرایط محیطی داشته باشد تا گل شکوفا بشود. در واقع ما تربیت را به مثابه پرورش یک تک گل می بینم و به معنای شکوفا شدن استعدادها تعبیر می نماییم اما در اندیشه رهبرانقلاب یک تفسیر سیستماتیک از حوزه تعلیم و تربیت وجود دارد که خودشان بعنوان کارخانه انسان سازی از آن یاد می کنند.
در همان مثال گل، وقتی از پرورش گل سوال می نماییم پاسخ این می شود که برای پرورش گل نیازمند گلخانه ای هستیم که شیشه های خاص داشته باشد، نور را بتواند داخل کند، سیستم برق و مانیتورینگ دارد و الزامات دیگری که در پرورش گل به ذهنمان می رسد چون که تربیت به مثابه سیستم دیده می شود نه رشد و توسعه فردی.
وقتی در این کتاب از زیست بوم تعلیم و تربیت و کارخانه انسان سازی صحبت می نماییم تربیت را به معنای یک بستر اجتماعی و حقیقت جمعی می دانیم که فرصتی برای شکوفا شدن انسان ها در آن فراهم می شود یا به تعبیر حضرت آقا به مثابه کارخانه ای می دانیم که انسان ها با ورود به کارخانه و فرایندهای آن می توانند رشد کنند و به تعالی جامعه دست یابند.
وقتی کتاب هایی که نگاه رهبر انقلاب را صورت بندی می کنند مطالعه می نماییم به این جمع بندی می رسیم که رهبر در حوزه تعلیم و تربیت صاحب نظر نیست و نوآوری ندارد که این با فهم اولیه ما متفاوت بود.
* دغدغه شما از طرح این مساله و نوشتن کتاب چه بود؟
این کار برای ما بعنوان فعال تعلیم و تربیت مهم بود که اندیشه رهبر انقلاب در این عرصه چیست. ده ها کتاب را بررسی کردیم از کتاب نظریات خسرو پناه تا کتاب دکتر نظری و یا کتاب هایی که دانشگاه امام حسین (ع) و آموزش پرورش چاپ کردند. وقتی این کتاب ها را که همه نگاه رهبر را صورت بندی می کنند مطالعه می نماییم دقیقا متوجه نمی شویم نظریه رهبری با سایر نظریه پردازان حوزه تعلیم و تربیت چه تفاوتی دارد. می فهمیم خانواده در همه نظریات مهم می باشد یا رسانه امر تربیت کننده است، درصورتیکه کسی نمی گوید تربیت کننده نیست، اما برون داد مطالعه کتاب ها انسان را به این جمع بندی می رساند که رهبر در حوزه تعلیم و تربیت صاحب نظر نیست و نوآوری ندارد. این با فهم اولیه ما متفاوت بود.
در این کتاب به دنبال این نیستیم همه سخنان رهبری را در حوزه تعلیم تربیت صورت بندی نماییم بلکه به دنبال این بودیم سرنخ های شناسایی نوآوری اندیشه رهبرانقلاب در حوزه تعلیم و تربیت را اکتشاف نماییم.
* نگارش کتاب به چه صورت و با چه دیدگاهی انجام شد؟
یافته ها را در ۴ مبحث صورت بندی کردیم. یکی در لایه اهداف تربیتی که نامش خوانش اسلام ناب شد. ذکر کردیم که چه تفاوت هایی در معنای واژگانی که در حوزه تعلیم و تربیت استفاده می نماییم وجود دارد و اساسا محصول نظام تعلیم و تربیت ما را متفاوت می کند. مثلا فرض نماییم در همه نظامات و در پارادایم سنتی تعلیم و تربیت همه می خواهند بچه متقی تربیت کنند، وقتی در پارادایم سنتی تقوا را خود نگهداری و پرهیزکاری معنا می نماییم طبیعتاً بچه ای تربیت می کنید که نسبت به فضای اجتماعی فقط گلیم خویش را از آب بیرون می کشد ولی وقتی تقوا را به معنای زره میدان نبرد تفسیر می نماییم نه تنها خود نگهداری می کند بلکه مساله اجتماعی هم برای او مهم می شود، بنابراین دیدیم این تمایز در خوانش و معنا می تواند نظام تعلیم و تربیت را در تاثیر محصول نهایی متفاوت کند.
خوانش دوم روی حوزه سنن الهی بود. در علم فیزیک وقتی بخواهیم محصولی تولید نماییم می گوئیم باید مبتنی بر قواعد شیمی، فیزیک و دانش های تجربی باشد سوال این بود آیا در حوزه تعلیم و تربیت قوانین جهان شمولی وجود دارد که اگر آنرا رعایت نماییم نتایج قطعی بگیریم؟ دیدیم رهبر انقلاب در این عرصه ایستادگی دارد و در چارچوب سنت های الهی ناظر بر حوزه تعلیم و تربیت به آن پرداخته اند.
رهبر انقلاب اعتقاد دارد انسان برای امر تربیت برخلاف تلقی حاکم در پارادایم سنتی، لزوماً فقط به خودسازی یا فرآیند بین مربی و متربی قائل نیست بلکه نیازمند نهاد اجتماعی حقیقی و اصیل هستیم که در آن اثر تکوینی رشد و اعتلای مخاطب وجود داشته باشد.
سوم نظریه کارخانه انسان سازی بود که در واقع ایشان بحث جدی در رابطه این که تربیت امری فردی نیست و جمعی است، دارد. رهبر انقلاب اعتقاد دارد انسان برای امر تربیت برخلاف تلقی حاکم در پارادایم سنتی، لزوماً فقط به خودسازی یا فرآیند بین مربی و متربی متکی نیست بلکه نیازمند نهاد اجتماعی حقیقی و اصیل هستیم که در آن اثر تکوینی رشد و اعتلای مخاطب وجود داشته باشد. ایشان مفصل در چارچوب کارخانه انسان سازی در این خصوص بحث کردند.
در آخر وقتی کتاب طرح کلی اندیشه اسلامی را مطالعه می نماییم می فهمیم سبک ورود و خروج به مباحث با خیلی از اندیشمندانی که در حوزه نظری کار اندیشه ای کردند متمایز است. شاید تنها کتاب شبیه به نظریات ایشان کتاب انسان و ایمان شهید مطهری باشد. دیدیم رهبر انقلاب در حوزه معرفت افزایی مطالعات جدی دارد که بعنوان ملاحظاتی در انتها کتاب به آن پرداختیم.
این ۴ موضوع، سرنخ و کلید واژه است که بر امتداد نوآوری اندیشه های رهبری تمرکز کرده و اجازه نداده سخنان نوآورانه ایشان در حوزه تعلیم و تربیت گم نشود. خصوصیت دیگر این که امتداد این مباحث می تواند خیلی از مسائل امروزی را رفع کند. امروز در چالش های اجتماعی نحوه برخورد با افرادی که گرفتار خطاهای زیستی هستند و یا رعایت مناسک نمی کنند نگاه صفر و صدی داریم که علتش اینست مقوله تربیت را فردی می دانیم و سعادت را در گرو عاقبت بخیری فردی می دانیم. ایشان وقتی نگاه جمعی بوجود می آورد سعادت را لزوماً در مساله رشد فردی نمی بینید بلکه سعادت را در این می بیند که فرد در جبهه حق یا جبهه باطل قرار گرفته. واضح این که خانم بد حجابی که در جریان حق قرار گرفته سعادتمند می شود ولی خانم چادری متشرعی که در جریان باطل قرار گرفته سعادتمندی اش جای سوال دارد.
* البته شما در جایی از کتاب متفاوت از این گفته را آورده اید
این بحث را در ولایت عرضی اشاره کردم. در ولایت عرضی مهم می باشد با جریان حق ولایت برقرار کنی یا با جریان باطل. ولی جایی که به مفهوم ایمان در ساحت نظری می پردازم نگاه مفهومی و انتزاعی از آن می شود که در نگرش فردی بیشتر مصداق دارد ولی بروز و ظهور اصلی ایمان اینست که شما در کدام لایه حق و باطل قرار بگیرید.
به هر صورت دیدیم لزوم هایی در جامعه وجود دارد که این خوانش از نظامات تعلیم و تربیتی در مدیریت اجتماعی و فرهنگی می تواند برای آن مفید باشد. این که اعمال ولایت ما در حاکمیت وقتی با اعمال ولایت های طولی تعارض پیدا می کند چگونه می شود؟! مثل تدبیری که پدر و مادر برای بچه خود دارد، حاکمیت تا چه حدی اجازه مداخله در امور را دارد و چه اتفاقی می افتد یک خانواده مذهبی بچه اش گرفتار از هم پاشیدگی تربیتی می شود. چه اتفاقی می افتد که وقتی ما از ۸۰ درصد فعالین می پرسیم جمهوری اسلامی در ۴۰ سال قبل در حوزه تعلیم و تربیت چه روندی داشته است درصد زیادی می گویند نزولی بوده و درصدی دیگر می گویند صعودی آن هم چون آقا نظرش مثبت بوده، این یعنی دستگاه نظری ای که بتواند جریان برون داد موفقیت آمیز زیست ۴۰ ساله ما را نشان دهد نداریم. این مورد می تواند فهم بهتری برای بازآرایی اندیشه ای حوزه تعلیم و تربیت پدید آورد.
* این نتیجه گیری البته در کتاب نیامده است.
بله، چون که کار بعدی ما در اندیشکده به صورت دقیق در رابطه با به قله رسیدن است.
* یعنی مقرر است وضعیت تعلیم و تربیت در ۴۰ سال گذشته را بررسی کنید؟
همینطور است و در کتابی با عنوان نیمه پناه تربیت مقرر است به این مورد بپردازیم که اگر ما به قله نزدیک می شویم با چه منطقی است؟ و این دیدگاه رهبر انقلاب بن مایه نظریه ای است که می تواند فضای اجتماعی را توصیف و تحلیل کند.
*در کتاب شما به بعضی از آرای اندیشمندان دیگر انقلاب اسلامی مثل شهید مطهری، شهید بهشتی هم پرداخته شده است. علت آن چه بوده است؟
یک علت این که کتاب ناظر بر طرح کلی اندیشه اسلامی رهبر انقلاب است این بوده که کتاب زیاد خوانده شده و کتاب ما می تواند به فهم دقیق آن کمک نماید، باآنکه در مقام تبیین همه ابعاد حوزه تعلیم و تربیت نبوده. با این وجود به جهت اینکه بتوانیم موضوعات را بهتر توصیف نماییم از آرای اندیشمندانی که در مشرب تربیتی ایشان حرفشان را زدند استفاده کردیم. افرادی مثل آیت الله شاه ابادی، آیت الله مطهری و یا حضرت امام که در عین تمایزاتی که دارند اما میتوان چارچوب کلی تعلیم و تربیتشان را در جریان اندیشه های رهبری دید.
* بنا دارید در مورد اندیشه این افراد هم تحقیق و پژوهش داشته باشید؟
یکی از کار ویژه های اصلی اندیشکده صورت بندی نظری تربیت اکوسیستمی است که در همان کارخانه انسان سازی صورت می گیرد. در نظریه تربیت اکوسیستمی اندیشه اندیشمندان بررسی و از تولیدات آنان استفاده می شود به امتداد سخنان هم می پردازیم. در فرض این که نظریه ای را پذیرفتیم اگر بخواهیم مساله ای را در نظام آموزش و پرورش حل نماییم برپایه نظریه چه پاسخی بدهیم؟ این را لزوماً شاید حضرت آقا پاسخ نداده باشند اما در اندیشکده در چارچوب نظریه تربیت اکوسیستمی روی آن کار می نماییم.
* پس بنا اینست که این خوانش ها به حل مشکلات تعلیم و تربیت کمک کند
اصلاً اندیشکده تفاوتش با پژوهشگاه همین است که پژوهشگاه فقط کار نظری می کند و ما اگر کار نظری می نماییم برای اینست که عملیاتی بشود. این که چطور نظریه در امتداد سیاست گذاری های خود حل مسائل نظام تعلیم و تربیت و حل چالش های حوزه جوانان و نوجوانان را داشته باشد.
برون دادهای اجتماعی که خلاف جریان اصلی است را با ادبیات قرآنی میتوان معنا کرد این که هرچه جامعه به سمت تعالی پیش می رود غلیان جریان حق سبب پدیدار شدن بیشتر جریان باطل می شود. بخشی از بزرگ شدن کج روی ها هم به خاطر نگاه فرد گرایانه ماست. گاهی روی جزئیات عمیق می شویم و نگاه کل نگر را از دست می دهیم.
* خود شما وضعیت امروز تعلیم و تربیت را چطور می بینید؟
به شدت معتقدم روند جمهوری اسلامی و روند جریان تشییع بخصوص در طول ۴۰ سال روند صعودی بوده است. برای این امر مثالی می زنیم تا مبحث تدقیق شود. در دوی ماراتن ۲ هزار نفر شرکت می کنند اما تنها چند نفر از خط پایان رد می شوند، شاید سه چهار نفر، خیلی افراد از دور مسابقات خارج می شوند و توان رسیدن به پایان را ندارند اما در مسابقه شرکت می کنند چون می گوید همینکه من می دوم و بر مبنای توان خودم در این راه هستم با کسی که بیرون ایستاده و تشویق کرده تفاوت دارم. مثل کارخانه انسان سازی مثل دوی ماراتن است، می گوید ظرفیتی را فراهم می کنم که همه انسان ها فضای رشد و کمال را داشته باشند حال در این فضا کسی مثل حاج قاسم یا شهید رئیسی از خط پایان عبور می کند عده ای هم عبور نمی کنند، اما بستری که مهیا شده کسی که تا پیش از این تنها تماشاچی بوده را به میدان آورده و فرد می تواند ۱۰ قدم بود. این فرد در اوج خود نیست ولی روندش در روند صعودی است. ما از حیث شاخصهای بستر پرورش نوجوانان روز به روز درحال توسعه هستیم. این برون دادهایی هم که خلاف جریان است را با ادبیات قرآنی میتوان معنا کرد این که هرچه جامعه به سمت تعالی پیش می رود غلیان جریان حق سبب پدیدار شدن بیشتر جریان باطل می شود. بخشی از بزرگ شدن کج روی ها هم به خاطر نگاه فرد گرایانه ماست. گاهی روی جزئیات عمیق می شویم و نگاه کل نگر را از دست می دهیم.
* چه کاری در دست اقدام دارید؟
اولین کتاب اندیشکده از سلسله نشست های خوانش به چاپ رسیده و فصل دوم خوانش با عنوان الگوهای ساز و کاری در نظام تعلیم و تربیت با مورد کاوی ۵۰ حوزه نهاد تعلیم و تربیت و با مدل سازی به ۱۰ گونه پیاده سازی نهاد تعلیم و تربیت درحال ویراستاری و آماده سازی است. فصل سوم خوانش که در تابستان آغاز می شود با مبحث الهیات تربیت و تکمیل کننده مبادی نظری است.
فصل چهارم با عنوان نیمه پنهان تربیت است که با ۱۰ استدلال از بحث جامعه شناسی علوم تربیتی فلسفه و قرآنی مسیر به قله رسیدن و علتش را تبیین و توصیف می نماییم. فصل های بعدی هم در حوزه خطاهای شناختی تعلیم و تربیت و آزمایش تعلیم و است که هر گام روی یک مبحث تمرکز پیدا می کند و پس از فصل مطالب جمع بندی، ویرایش علمی می شود.
* در تورقی که به کتاب داشتم آنرا روان و خوب دسته بندی شده دیدم
تلاش بر این بود کتاب برای لایه مربیان، معلمان و کنشگران میدانی نگارش پیدا کند تا لایه صاحبنظران و اساتید و افراد خبره. بنابراین اگر بخواهیم در آن لایه بحث نماییم ادبیات واژگانی، مبادی فلسفی و قرآنی متمایز می شود حرف همان است اما شیوه نگارش متفاوت خواهد شد. این هم که کتاب را مبتنی بر طرح کلی آماده کردیم به این علت است که خیلی از جریانات تعلیم و تربیت آنرا مطالعه کردند و این کتاب پیوستی بر آن است و خلاصه نیست بلکه خوانشی است که به دنبال اینست نویسنده آن کتاب چگونه می اندیشید که آن حرف ها را زده است.
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب