در میزگرد مهر مطرح شد؛
بررسی ۱۷هزار داده برای نگارش کتاب درباره ی تحولات اجتماعی حجاب
عطر حرم: کتاب آن صخره مرجانی توانسته با رصد دقیق نشریات دوره پهلوی دوم، سیاست های ضد دینی پهلوی خصوصاً در مورد حجاب را به خوبی به تصویر بکشد و همین طور تصویری از حجاب در بعد از انقلاب ارائه دهد.
خبرگزاری مهر - گروه دین و اندیشه- فاطمه علی آبادی: جامعه ایران جامعه ای با عمق و عقبه فراوان تاریخی است که رسوخ هویتی ویژه ای را برای آن پدید آورده است. اما ثبات نسبی این هویت تاریخی به مفهوم نبود تغییرات فرهنگی و اجتماعی نیست بلکه ای بسا کنشهایی تعدادی از جامعه ایرانی سرمی زند که با حال پیشین او یا توقعی که از این جامعه بر طبق هویت عمیق او داریم متفاوت می باشد. جامعه ایرانی که انقلاب اسلامی را پدید آورد، در بزنگاه های تاریخی با این مولود خویش همراهی داشته است، اما رفتارهای وی در میانه این نقاط عطف، هم تعجب سیاست گذار و هم و هم حیرت تحلیل گر خارجی و داخلی را برانگیخته است.
حجاب قبل از آنکه به عنوان قانون شناخته شود یک مساله فرهنگی است. هر جامعه ای مطابق با فرهنگ دینی و ملی خود دارای ارزش های اجتماعی مختلفی است. این ارزش ها برمبنای میزان اهمیت شان می توانند به هنجارهای اجتماعی بدل شوند که زیر پانهادن آنها به عنوان ناهنجاری، خوشایند افراد آن جامعه نباشد. بدین جهت انسان ها عموماً با وضع قوانین به مقابله با این ناهنجاری پرداخته اند. به سبب اهمیت این مساله پژوهشکده تبلیغ و مطالعات اسلامی باقرالعلوم (ع)، انجام پژوهشی درباب تحولات اجتماعی پوشش زنان ایران را مورد حمایت قرار داد که خروجی آن منتهی به چاپ کتاب آن صخره مرجانی شد.
کتاب «آن صخره مرجانی» یک تحقیق فاخر و جذاب در این زمینه است که توانسته با رصد دقیق روزنامه ها و مجلات دوره پهلوی دوم، سیاست های ضد دینی و به ویژه «حجاب ستیزی» رژیم پهلوی را به خوبی به تصویر بکشد و از این جهت، تنها کتابی است که تا امروز در این زمینه انتشار یافته است.
در این کتاب علاوه بر گردآوری متن خیلی از روزنامه ها و جراید دوره پهلوی مقابل حجاب، تصاویر و کاریکاتورهای موهن آن دوره مقابل زنان مسلمان و با حجاب نیز انتشار یافته تا حافظه تاریخی ملت ایران فراموش نکند که تا همین نیم قرن قبل، چه تفکری در ایران حاکم بود که برای سوق دادن جامعه به سمت «جهنم اجباری» تمام تلاشش را انجام داد و اتفاقاً خیلی از چالش های امروز بر سر مسئله حجاب نیز ریشه در همان اتفاقات تاریخی دارد.
به همین منظور در میزگردی در خبرگزاری مهر، این کتاب را مورد بحث و بررسی قرار دادیم. گفتنی ست نشست رونمایی و نقد کتاب «آن صخره مرجانی» اثر محمدرضا امینی با حضور مؤلف کتاب، حجت الاسلام عباس حیدری پور قائم مقام پژوهشکده باقرالعلوم (ع)، سجاد صفار هرندی رییس پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی حوزه هنری، صابر جعفری عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی در خبرگزاری مهر اجرا شد. آن چه می خوانید گزارشی از این میزگرد است:
*برای شروع بحث لطفاً درباب کارهای پژوهشگاه باقرالعلوم (ع) خصوصاً در عرصه ای که این کتاب به آن پرداخته است توضیحاتی بفرمائید.
حجت الاسلام عباس حیدری پور قائم مقام پژوهشکده باقرالعلوم (ع): کتاب صخره مرجانی اولین پروژه از پروژه های کارگروه تاریخ اجتماعی ایران معاصر در پژوهشکده باقرالعلوم (ع) سازمان تبلیغات اسلامی است؛ ماموریت این کارگروه، پرداختن به تاریخ اجتماعی ایران معاصر است، تحولات فرهنگی اجتماعی ایران به ویژه از دوران پهلوی دوم به بعد تا دهه های آغازین انقلاب اسلامی نقطه تمرکز این کارگروه قرار دارد.
این کارگروه دارایی هایی در دست دارد که یکی از آن دارایی ها مجموعه ای از نشریات آن دوران است که گنجینه پژوهشگران برای کارهای پژوهشی بشمار می رود و می توانند از بانک فیش آن بهره ببرند. نکته قابل ذکر آنست که کتاب آن صخره مرجانی هیچ تکیه ای به این بانک فیش ندارد چونکه پس از تألیف کتاب، این بانک افتتاح شد. لازم به تاکید است بیان روند تحولات و تمایز حرکت عمومی ایرانیان با اهمیت ترین نقطه تاکید این کارگروه است.
در تألیف کتاب آن صخره مرجانی به عنوان اولین پروژه، دشواری های خاصی به لحاظ روشی پیش روی مؤلف وجود داشت به شکلی که مؤلف می توانست روش های مختلفی از تحلیل گفتمان تا نشانه شناسی یا روش های دیگری را اتخاذ کند اما احساس شد روش ها ممکنست دست و پا گیر باشد و کار در حالت طبیعی خودش ادامه یافت.
*آقای امینی شما به عنوان پژوهشگر و نویسنده کتاب، از چه منابعی بهره بردید؟
محمدرضا امینی: بنده برای گردآوری داده ها و تألیف کتاب آن صخره مرجانی مجموعاً نزدیک به یازده سال وقت صرف کردم که حدود یک سال آن صرف نگارش آن شد؛ این کتاب به صورتی گردآوری و دسته بندی و بازخوانی تاریخ اجتماعی بر طبق داده ها است. حدود ۱۷ هزار داده را برای نگارش این کتاب مورد مطالعه و بررسی قرار دادم و می توان گفت داده هایی که در این کتاب ذکر شده نماینده آن هفده هزار داده محسوب می شود. همین طور برای تألیف این کتاب از ۳۵ منبع بهره بردم که اغلب مجله ها و خاصه مجلات زرد بودند. در تألیف این کتاب برایم این مهم بود که مردم کوچه و بازار را کشف کنم و بدانم در کف جامعه چه اتفاقاتی رخ می دهد. از همین رو بود که مطبوعات زرد بیشتر توجهم را جلب کرد.
برای نگارش چنین کتابی محدودیت هایی نیز داشتیم برای مثال دسترسی به فیلم ها و بایگانی صدا و سیما و کتاب های دوره های مختلف تاریخ نداشتیم. بدین جهت چاره ای جز رجوع به روزنامه ها و مجلات نبود برای همین حدود ۲ هزار و ۷۰۰ عنوان مجله و روزنامه را که مربوط به دوران مشروطه و انقلاب اسلامی می شود را مورد تحقیق و گزینش قرار دادم.
*چه دغدغه ای شما را به انجام این پژوهش واداشت؟
محمدرضا امینی: باید این را پیشاپیش بگویم که پوشش و حجاب موضوع فکری و دغدغه ذهنی بنده در تألیف این کتاب نبود. الان هم نیست، بلکه کشف این فرمول که حساسیت های مردم ایران چیست، چگونه و با چه سازوکاری دست به تغییر افکار و رفتار خود می زنند، مسیر تحول فکری و رفتاری آنها چگونه است و سوالاتی از این دست برایم مهم بود. بدین جهت به بررسی مقطعی از تاریخ که فکر می کردم عجیب ترین چرخش ها صورت گرفته، یعنی دهه چهل تا شصت پرداختم. همه تلاشم در کتاب آن صخره مرجانی این بود تا روایت کنم چگونه می شود فضای پوشش زنان از دهه چهل با آن همه فشار سیاسی و فرهنگی و امنیتی که حاکمیت روی کشف حجاب الزامی داشت تا دهه شصت تغییر می کند و متحول می شود. نام کتاب را هم از این مهم گرفتم و آن صخره مرجانی نام گرفت. لازم به ذکر است که در تشکیل صخره مرجانی یک سری مولکول های ریزی که از یکدیگر ناآگاه هستند و از جایی سازماندهی نمی شوند کم کم یکدیگر را پیدا می کنند و یک صخره مرجانی را ایجاد می کنند.
کتاب آن صخره مرجانی شامل چند فصل می شود که فصل چهارم آن به انقلاب می شود و به شدت لاغر است. یکی از دلیلهای این بود که داده ها پس از انقلاب به شدت تنزل پیدا کرد. علت دیگر آن هم این است که حس می کنم هنوز فضا به آن صورت نیست که بشود نقد و بررسی های دقیق علمی به دور از حاشیه سازی انجام داد. عناوین شامل فصل اول سلطه مدرنیزاسیون افراطی بر عرصه فرهنگ، فصل دوم بازگشت به خویشتن، فصل سوم جرقه های انقلاب، فصل چهارم ضد حجاب هنجاری و پنجم هم مربوط به نتیجه گیری می شود.
*آقای صفارهرندی شما کتاب آن صخره مرجانی را به چه صورت ارزیابی می کنید؟ آیا این پژوهش نمره قبولی می گیرد؟
سجاد صفار هرندی رییس پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی حوزه هنری: کتاب «آن صخره مرجانی» از حیث موضوعی اثر جالبی بود. این کتاب اثری خواندنی است و ما به این قبیل کوشش های پژوهشی در شناختن خودمان نیازمند هستیم؛ به ویژه در موضوعات و موقف های دارای اهمیت مانند مقطع آستانه پیروزی انقلاب اسلامی و تحولات اولیه خصوصاً در دوران پسا انقلاب نیاز به چنین کتاب هایی داریم. از حیث روشی نیز این کتاب برای بنده جذاب بود؛ منظور از روش، تاکید و تکیه ای است که در این کار به اسناد مکتوب و مطبوعات به عنوان اسناد درجه یک و دسته اول شده بود. بهره بردن و استنتاج از این اسناد نیازمند یک التفات و توجهاتی است و این که از آنها به محیط اجتماعی چگونه راه ببریم.
مهمترین نکته درباب کتاب آن صخره مرجانی این است که برای تألیف این کتاب زحمت بسیاری کشیده شده است. کسی که تن به اقیانوس بایگانی داده باشد و در آن غوطه بخورد می فهمد برای جمع آوری این داده ها تا چه اندازه اهتمام و سعی شده است. اما ایرادی که در کار وجود دارد این است که این یافته ها و حاصل جستجوها به نحو شایسته ای در یک طرح کلان مفهومی و نظری جا یابی نشده است. در متن کار قدری با داده ها و حتی با داده های خام مواجه هستیم؛ داده های خام از هاضمه یک دستگاه تحلیلی مشخص و نظم یافته عبور داده نشده است. اگر کار می آمد و در یک طرحی و داده ها ذیل آن طرح جانمایی و معنا بخشی می شد از این حیث اثر، اثری خواندنی تر و پر بهره تری برای فضای عمومی قلمداد می شد. البته خود فصل بندی ها و عناوین یک شاکله را نشان میدهد ولی درون فصل ها نظم و طرح مفهومی چندان دیده نمی شود به سان قفسه هایی که عناوین کلی قفسه ها کتاب هایشان را از هم جدا می کند ولی خود کتاب های داخل قفسه ها نظم چندانی ندارد.
درباره جهت دهی کار و چارچوب تحلیل که بصورت اجمالی در اثر وجود دارد یک ملاحظه عمده ای وجود دارد و آن این است که گاهی اوقات بعضی داده ها و گزاره ها که در جای خودشان درست است اما نگاه کردن از زاویه نزدیک به آنها و تمرکز بر روی شان ممکنست در ما سوء تعبیرها و بدفهمی ها نسبت به موقعیت و شرایط اجتماعی و فرهنگی جامعه ایران در هر دوره ای به وجود بیاورد.
مفهوم زنان نهضت در آن صخره مرجانی کار جالبی است اما اگر بخواهد این وهم را بوجود آورد که گروهی از زنانِ دارای آگاهی به وجود آمد که اکثریت پیدا کرد و فراگیر شده بود این تصور درستی نیست و با داده ها و واقعیت های تاریخی سازگاری ندارد. بدین سبب توجه به تحولاتی که در دل رویداد انقلاب و فضای انقلابی وجود داشت لازم است کار دنبال شود.
در انقلاب جریان بازگشت به خویشتن وجود داشت اما انقلاب مخصوص آن جریان نبود در حقیقت یک رویدادی بود که آن جریان، فضا و زمینه برای بسط اجتماعی و فرهنگی پیدا کند؛ در حقیقت عطیه ای بیرون از محاسبات و معادلات بود که تأثیرات مهمی روی تحولات فرهنگی و اجتماعی ایران داشت. درباره ی روندهای پسا انقلابی نیز برمبنای آن تصور و تلقی که جامعه ایرانی بصورت طبیعی تغییراتی را از سر می گذراند که ای کاش دخالتی نمی شد تا آن روندها بصورت طبیعی به نتایج می رسید؛ این تصور، مبتنی بر داده ها و واقعیت های جامعه ایران نیست.
*آقای جعفری به نظر شما این کتاب توانسته است مأموریتی که برای خود درنظر گرفته است که همانا بررسی دقیق تحولات اجتماعی پوشش زنان ایران باشد را به عاقبت برساند؟
صابر جعفری عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی: کتاب آن صخره مرجانی عنوانی بسیار معنادار است. در این کتاب توجه جدی مؤلف به زندگی روزمره است؛ اصولاً جای تاریخ اجتماعی در سنت فکری ما خالی است. این کار فوق العاده باارزش است و پرداختن به آن نقطه مرجعی است که اساساً ارزیابی حالا و امروز ما در گرو ارائه تصویر روشن از او است؛ موانع شناختی در زمان جنگ تحمیلی و بحبوحه انقلاب وجود دارد که این موانع شناختی گاهی مشاعر ما را در برقرار کردن قیاس ها بین حالا و گذشته پیش از این رویدادها مخدوش می کند. این پژوهش می تواند کمک نماید تا تصویر روشن تری از آن روزگار داشته باشیم.
در بعضی از موارد مفهوم پردازی هایی که در عناوین کتاب می دیدم به طرز اعجازآوری شبیه مفهوم پردازی هایی بود که ما در پژوهش های خودمان به آن رسیده بودیم مانند پرداختن به مساله رنج حجاب و دردسرهای حجاب. اساساً کتاب و یافته های آنرا از نظر این که به ما کمک می نماید از دوگانه های متعارف تحلیل تاریخ اجتماعی و معاصرمان بگذریم مغتنم می دانم.
مزیت داده های بیشتر و تحلیل کمتر برچسبی بر پیشانی این کار می تواند باشد؛ درباب موضوعات حساسیت برانگیز مانند پوشش و حجاب همه شواهد و فکت ها در یک طرح کلی ارزیابی می شود و این در موضوعات فرهنگی چون حجاب، بلوغ خواننده را به تعویق و تأخیر می اندازد. هر طرح کلی اگر بنا بود بر این کار سوار شود ممکن بود لطمه به کار بزند. پیشنهادم سنت فکری دیگر است و آن تکوین این وضعیت آن هم در لحظه انقلاب را به مثابه یک فرد تاریخی نه ذیل یک کلیت تاریخی مورد مطالعه قرار دهید. آنجا است که تعابیر و واژگانی که انتخاب می نماییم بسیار معنادارتر می شود.
در بعضی بخش ها ضعف نظری در کار وجود دارد؛ بازگشت به خویشتن بنظر می رسد غیر سیاسی، محافظه کارانه و نوستالژیک است. در این کتاب به هر میزان به پیروزی انقلاب اسلامی نزدیک می شویم تحلیل ها و صورت بندی ها و حتی عنوان گذاری هایی که روی بخش ها صورت گرفته، از طراوت و صلابتش کاهش می یابد. این کتاب از حیث معرفی و تفصیل دادن به مفاهیمی که در سپهر سیاست اجتماعی ما بسیار مغفول است و لطافت هایی که در اسم گذاری هایی که در بعضی بخش های کتاب انجام شده بسیار بسیار ذی قیمت است. تفاوتی که میان مفاهیم وجود، اجبار و هنجار گذاشته شده و به دقت مرزگذاری شده از نظر بنده ستودنی است.
محمدرضا امینی: برای طرح کلان مفهومی و نظری که در کتاب مطرح گردیده است، باتوجه به سبقه مطالعاتی که در جامعه شناسی داشتم، قریب به سه هزار صفحه مقاله و کتاب برای یافتن نظریه یا نظریاتی برای تبیین هرچه بهترِ تحولات اجتماعی پوشش زنان مطالعه کردم، اما متأسفانه به هر علتی نشد و نیافتم. در نهایت به این نتیجه رسیدم که دست به توصیف بزنم، بدون این که تلاش کنم آنرا در قالب نظریه خاصی بریزم. داده ها را مورد مطالعه قرار دادم و داده ها بودند که مسیر نگارش من را هدایت می کردند، نه آن که من با نظریه ای در دست، آنها را به مسیری که می خواستم سوق بدهم. دوم این که نمونه عینی داخلی و خارجی مشابه هم نداشتم که به عنوان الگو کارم را هدایت کند. و در نهایت این نکته را نیز اضافه کنم که بنده در این کتاب انقلاب اسلامی را انقلابی فرهنگی-اجتماعی می دانم در راه بازگشت به خویشتن.
منبع: عطر حرم
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب