شوخی با ماه رمضان
عطر حرم: رضا اسماعیلی می گوید تابحال هیچ شاعری جز حافظ نتوانسته است در شوخی با ماه رمضان سربلند بیرون بیاید.
این شاعر در یادداشتی که با عنوان «مطایبه شاعرانه با رمضان» در اختیار ایسنا قرار داده، نوشته است:
اشاره:
رگه های طنز در «رمضان - سروده» های شاعران مسلمان پارسی زبان فراوان است که پرداختن به آنها می تواند موضوع تحقیق مستقل و گسترده ای باشد. حتی شاعران بزرگی چون حافظ و مولانا نیز در مواردی که بیان مسئله ای را به زبان جدی ملال انگیز می دانسته اند، یا عنوان کردن آن مسئله را به خاطر شرایط سیاسی، اجتماعی حاکم بر جامعه مصلحت نمی دانسته اند، برای طرح مسئله، به جان پناهِ طنز پناه برده و حرف های جدی خودرا در لفافه ای از طنز پیچیده اند تا از طعن و نیش مدعیان متعصب زمانه خود در امان بمانند.
البته شوخی شاعران با رمضان، با هوشمندی و لحاظ ظرافت های خاصی بوده است، برای اینکه همچنان که اشاره شد تعصبات دینی جامعه محدودیت هایی را برای شاعران طنزپرداز ایجاد می کرده است، چونکه حفظ حرمت ماه مبارک رمضان و تقدس این ماه اجازه نمی داده است که به رمضان بعنوان یک مضمون کاملا طنز نگریسته شود. با این وجود در هر عصر شاعرانی بوده اند که با رندی شاعرانه و به شکلی که رگ تعصب متدینین تحریک نشود، در تاریخ ادبیات پارسی «رمضان - سروده»هایی از خود به یادگار گذاشته اند که به اغتنام فرصت، نمونه هایی از این سروده ها را مرور خواهیم کرد.
طنزهای ریاستیزانه «حافظ»
رگه های ناب طنز در رمضان سروده های حضرت لسان الغیب حافظ شیرازی از دیگر شاعران متمایزتر و برجسته تر است. طنز در رمضان سروده های حافظ در یک پروسه کاملا طبیعی اتفاق می افتد. به این معنا که حافظ بدون آن که قصد شوخ طبعی و خنداندن خواننده را داشته باشد، بعنوان یک مصلح اجتماعی و منتقد دینی، شیوه بیانش - خود به خود - صبغه طنز به خود گرفته است. طنزسروده های حافظ به معنای مطلق «طنز فاخر» است و به هیچ وجه بوی هزل و لودگی از آنها به مشام نمی رسد، چونکه هدف حافظ خنداندن مخاطب نیست، بلکه نقد سلوک دینی جامعه است.
«نگاه حافظ به رمضان و روزه نگاهی است رندانه و دوپهلو. او به رمضان و روزه به طنز نگریسته است، همچنان که به دیگر آداب مقدس! اما این طنز هیچ گاه از سر بی دردی و بی دینی نیست. او از آن جا که به ایمان خودش شک ندارد، با مقدسات درمی افتد، نه از آن رو که لاابالی است. در شعر شاعرانی مثل فرخی سیستانی مقدسات ملی و مذهبی تحقیر می شود، ولی در شعر حافظ مقدسات ملی همیشه مقدس است و مقدسات مذهبی هم! این قدر هست که حافظ با نگرشی آمیخته به طنز و با نگاهی اصلاح جویانه همچون یک مصلح و نقاد می کوشد تا چهره اصیل و فراموش شده مقدسات را نمایش دهد. می کوشد تا نسخه بدل هایی را که قلاب صراف شهر بعنوان نسخه اصل به خلق الله قالب می کند معرفی نماید.» (۱)
در دیوان غزلیات حافظ به شش رمضان سروده بر می خوریم که بدون استثنا در همه آنها با رگه هایی از طنز فاخر روبه روییم. باخبر یکی از این رمضان سروده ها چنین است:
«روزه یکسو شد و عید آمد و دل ها برخاست/ می ز خمخانه به جوش آمد و می باید خواست
نوبه زهدفروشان گران جان بگذشت/ وقت رندی و طرب کردن رندان پیداست»
احساسی که بلافاصله با خواندن این دو بیت رندانه در خواننده معمولی ایجاد می شود، احساسی از جنس رمضان ستیزی است ولی خواننده بصیری که در منزل صورت متوقف نمی ماند و به باطن این شعر نقب می زند، حرف حافظ را به تمام و کمال درمی یابد و به روشن اندیشی و غیرت رشید دینی حافظ آفرین می گوید. حرف حساب حافظ در این غزل چیزی جز این نیست که دین و آیین، بند و زنجیر و زندان و حصار نیست که مسلمان را در پیله رخوت و رکود اسیر سازد و او را از نشاط و شادکامی و بالندگی بازدارد. از منظر حافظ، دین فرصتی برای پویایی و شکوفایی است و تکالیف دینی نیز در این راستا معنا می یابند. او می خواهد بگوید که ما نباید از دین برای خود زندانی با حصارهای بلند بسازیم، چونکه جوهر دین «اختیار و آزادی» است و دین دعوت کننده به نشاط و شادی. از همین رو انسان روزه دار نیز برای رسیدن به این جوهره فرایض دینی را انجام می دهد تا قابلیت های خودرا برای پروازی معنوی به فعلیت درآورد. بدین سبب «زهدفروش» در نگاه حافظ موجود بی قدری است که با چسبیدن به پوسته دین، توانمندی های شگرف انسانی خود را احتکار می کند و با «خودسانسوری» خسرالدنیا و الآخره می شود. چنان که در آیه ۱۱ سوره مبارکه حج آمده است: «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَعْبُدُ اللَّهَ عَلی حَرْفٍ فَإِنْ أَصابَهُ خَیْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَ إِنْ أَصابَتْهُ فِتْنَةٌ انْقَلَبَ عَلی وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةَ ذلِکَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبینُ یَدْعُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَضُرُّهُ وَ ما لا یَنْفَعُهُ ذلِکَ هُوَ الضَّلالُ الْبَعیدُ» (حج / ۱۱ و ۱۲)
برخی از مردم خدا را تنها با زبان می پرستند (و ایمان قلبی شان بسیار ضعیف است) همین که (دنیا به آنها رو کند و نفع و) خیری به آنان برسد، حالت اطمینان پیدا می کنند اما اگر مصیبتی برای امتحان به آنها برسد، دگرگون می شوند (و به کفر رو می آورند)! (به این ترتیب) هم دنیا را از دست داده اند، و هم آخرت را و این همان خسران و زیان آشکار است!
حافظ در رمضان سروده ای دیگر که آمیخته با طنزی تند و افشاگرانه است، ماه رمضان را برای مسلمانان اسمی و شناسنامه ای فرصتی برای جلوه فروشی می داند و نتیجه می گیرد که این افراد گوهر عمر عزیز خودرا با تظاهر به مسلمانی و زهدفروشی به مفت از چنگ داده اند: «ساقی بیار باده که ماه صیام رفت/ درده قدح که موسم ناموس و نام رفت
وقت عزیز رفت بیا تا قضا کنیم/ عمری که بی حضور صراحی و جام رفت»
حضرت لسان الغیب مسلمان واقعی را مسلمانی می داند که خدا را نه از سر عادت و نه به سودای بهشت و حور و پری، بلکه بواسطه نیازی عاشقانه و بر اساس محبت و معرفت، و برای رسیدن به سرمنزل بلوغ و تکامل انسانی خود می پرستد. بر همین مبنا در ادامه با جسارت بیشتری می گوید: «زاهد غرور داشت سلامت نبرد راه/ رند از ره نیاز به دارالسلام رفت»
که با خواندن این بیت و به خاطر پارادوکسی که در فضای آن موج می زند، بی اراده خنده بر لبان خواننده نقش می بندد.
دینداری حافظ، دینداری مبتنی بر اختیار و اراده و شناخت و آگاهی است. حافظ بندگی را جز عشق نمی داند. از همین رو رابطه او با خدا یک رابطه کاملا عاشقانه است. رابطه ای که در آن عاشق در معشوق ذوب می شود و جز جمال حضرت دوست چیزی نمی بیند و نمی خواهد. در این رابطه عاشقانه، عاشق وجود خودش را حجابی برای رسیدن به مقام «قرب الی الله» می داند و به همین خاطر است که حافظ می گوید: «تو خود حجاب خودی حافظ، از میان برخیز».
در مورد روزه نیز حافظ بر این باور است که اگر روزه ما فقط به خاطر ترس از عذاب الهی و برای رفع تکلیف باشد، چندان ارزشی ندارد. حافظ روزه مقبول را روزه ای برآمده از عشق و معرفت و نیاز می داند: «ثواب روزه و حج قبول آن کس برد/ که خاک میکده عشق را زیارت کرد»
طنز حافظ طنزی برآمده از باورهای اصیل دینی است. از همین رو در دامچاله هزل و لودگی نمی افتد و مخاطب جدی را راضی می کند. بطور کلی برای خالقان آثار ماندگار، هیچگاه خلق اثر هدف نبوده است. یعنی بزرگانی مثل عطار، مولانا و حافظ شعر را وسیله ای در خدمت ابلاغ پیام های والای انسانی می دانسته اند و هیچگاه با این هدف که شاعری خودرا به رخ دیگران بکشند، شعری نسروده اند. یعنی چون حرفی برای گفتن داشته اند از ابزار شعر برای بیان آن بهره برده اند. این حکم در مورد طنزسروده های حافظ مصداق دارد، یعنی حافظ هیچگاه به قصد خنداندن مخاطب خویش، از ابزار طنز استفاده نکرده است، چونکه طنز او طنزی فرهیخته و معرفت شناسانه است که ریشه در باورهای اصیل دینی دارد. به همین خاطر است که بر دل خواننده می نشیند و انسان را متحول می کند: «شب قدری چنین عزیز و شریف/ با تو تا روز خفتنم هوس است!!»
نگاهی به طنزسروده های سایر شاعران
طنزسروده های دیگر شاعران درباره رمضان و روزه به استواری و فخامت طنزسروده های رندانه حافظ نیست. گاهی نیز اصلا نام طنز برازنده این سروده ها نیست، چونکه هدف شاعر پیش و بیش از آن که بیان یک نکته حکمت آمیز یا کشف یک دقیقه شاعرانه باشد، بیشتر شوخ طبعی و لودگی بوده است. در طنزسروده های دیگر شاعران، گاهی حتی حرمت ماه مبارک رمضان نیز مورد خدشه قرار گرفته و شعر از وادی ابتذال سر درآورده است! که این امر نشانه آن است که شاعر فقط از سر تفنن و به قصد شوخ طبعی شعری گفته است و لاغیر. برای مثال شاعری به نام «عهدی ترشیزی» گفته است: «آمد رمضان، نه صاف داریم و نه دُرد / وز چهره ما گرسنگی رنگ ببُرد
در خانه ما ز خوردنی چیزی نیست/ ای روزه برو، ورنه تو را خواهم خورد!»
هرچند در رباعی بالا، اظهار همدردی شاعر با مفلسان قابل ستایش است، و طنز رندانه ای نیز در جان و جهان رباعی موج می زند، و حتی پس از خواندن شعر تلخندی بر لبان ما نقش می بندد، ولی چنین خنده ای برآمده از درکی عمیق و دریافت نکته ای بدیع و حکمت آمیز نیست. خنده ای یکبار مصرف است که تاثیر عمیقی بر روح و روان خواننده نمی گذارد و فقط پوسته احساس ما را قلقلک می دهد. مهدی اخوان ثالث نیز درباره رمضان گفته است: «روزه ها را یک به یک خوردیم و آبی نیز روش
بعد افطار آب می چسبد ولیکن کم بنوش»
در این بیت نیز فقط با سفارش ای اخلاقی و پندی مستقیم و غیرشاعرانه مواجه می شویم. طنزی عامیانه و تا حدودی کوچه - بازاری. اصولا بر شعرهایی از جنس شعرهای زیر نمی توان نام طنزسروده رمضانی گذاشت، برای اینکه در بطن این شعرها حقیقت قابل تاملی نطفه نبسته است که تکانه ای در روح و جان ما ایجاد کند: «خیل رمضان گرفت پیراهن ما/ و افکند کمند روزه بر گردن ما
می خوردن ما بُد آشکارا دیروز/ و امروز نهان شده ست نان خوردن ما»
در بیت زیر شاعر خواسته است به تقلید از بزرگانی مثل حافظ، ادای رندی درآورد و به خیال خود حرفی بزند، اما این که چرا بیت چنگی به دل نمی زند، به خاطر آن است که شاعر چندین و چند منزل در عرفان و دینداری از حافظ عقب تر است و هنوز بمراتب و منازلی که حافظ در عشق و عرفان به آنها رسیده، نرسیده است. به همین خاطر طنز آن آمیخته با تکلف و تصنعی است که خواننده را ارضا نمی کند:
«قرب یک ماه به میخانه اقامت کردم/ اتفاقاً رمضان بود، نمی دانستم» (اشرف مازندرانی)
البته در میان شعرهای طنزی که درباره رمضان سروده شده است، گاهی تصادفا به نمونه های ناب و نادری چون اشعار زیر برمی خوریم که لهجه ای حافظانه و شکوهی عارفانه دارند و سخت به دل می نشینند:
«گیرند همه روزه و من گیسویت/ جویند همه هلال و من ابرویت
همچون این دوازده ماه تمام/ یک ماه مبارک است، آن هم رویت» (واعظ خوانساری)
و همین طور رمضان سروده زیر از حضرت امام خمینی(ره) که در جواب «واعظ» به صورت فی البداهه گفته است:
«گشود چشم نگارم ز خواب ناز از هم/ نظر کنید در فتنه گشت باز از هم
تو در نماز جماعت نرو که می ترسم/ کُشی امام و بپاشی صف نماز از هم!» (۲)
همین طور این نمونه: «روز ماه رمضان زلف میفشان که فقیه/ بخورد روزه خودرا به گمانی که شب است!» (شاطر عباس صبوحی)
جان کلام آن که هر چند شوخی با رمضان در ادبیات فارسی مسبوق به سابقه است، ولی تابحال هیچ شاعری جز حافظ نتوانسته است از این عرصه سربلند بیرون بیاید. توفیق حافظ نیز بدان خاطر است که وی علاوه بر شاعری، عارفی کامل، عالمی عامل و رندی قلندر است. مسلمانی که ادب و آداب مسلمانی را از مکتب قرآن و دوده (علیهم السلام) به خوبی آموخته است و در این مقام هرچه گفته نه طنزسروده که «حکمت سروده» است.
پانوشت:
۱- مرتضی امیری اسفندقه، این شرح شرحه شرحه، سفیر صبح، ص ۱۸۸.
۲- برداشت هایی از سیره امام خمینی، ج۲، ص ۱۷۵ و ۱۷۶.
منبع: عطر حرم
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب