سلسله دروس خارج فقه فرهنگ-۴۱؛
سنت و بدعت در نگاه شرع، نقش رسانه در گفتمان سازی سنت خوب و بد
به گزارش عطر حرم آیت الله اراكی اظهار داشت: اگر بیانی داشته باشیم كه منجر شود یك رفتار ناهنجار و زشتی ازنظر شرعی، تبدیل به سنت اجتماعی شود این مشمول آن كسی است كه سنت سیئه ای انجام داده است.
به گزارش عطر حرم به نقل از مهر، متن زیر مشروح جلسه چهل و یكم درس خارج فرهنگ آیت الله محسن اراكی است كه در ادامه می خوانید؛مقدمهفرهنگ یك نظام ارزشی است كه همه فعّالیت های ارادی انسان را در برمی گیرد؛ مجموعه ای از داوری های ارزشیِ به هم پیوسته و متكامل درباره كلیه رفتارهای انسانیِ انسان كه مجموعه ساختاری هماهنگ و واحدی را شكل می دهند.از سویی فرهنگ خاستگاه رفتارهای ارادی انسانیِ فردی و اجتماعی است و بنابراین هرگونه تغییر در رفتارهای فردی و اجتماعی، دگرگونی در نظام فرهنگی را می طلبد و هم هرگونه تغییر در نظام فرهنگی، دگرگونی در شیوه های رفتار انسانی را به دنبال دارد به همین جهت بررسی این نظام اجتماعی از منظر فقه و معارف خاندان علیهم السلام ضروری به نظر می آید. در این سلسله دروس آیت الله محسن اراكی كه مكتب علمی نجف و قم را توأماً درك كرده است، به بررسی این مهم می پردازد.بسم اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمالْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ الصَّلَاةُ عَلی سَیدِنَا مُحَمَّدٍ وَ عَلَی أَهْلِ بَیتِهِ الطَّیبِینَ الطّاهِرِینهنجار و ناهنجاری اجتماعی، سنت و بدعت از نگاه شرعدر مباحث مربوط به فقه فرهنگ كه در بیان ترویجی بحث می كردیم احكام دو قسم از بیان ترویجی را بیان كردیم. البته گفتیم كه یك نوع بیان ترویجی هنجارساز داریم كه درباره این بیان ترویجی بحث می كردیم و یك نوع بیان ترویجی تشویقی و ترغیبی داریم كه هنوز وارد بحث آن نشده ایم. اما این بیان ترویجی هنجارساز؛ یعنی بیان ترویجی كه بتواند در جامعه یك هنجار اجتماعی را به وجود بیاورد. حالا خواهیم گفت و در این بحث هم تاكید خواهیم كرد كه مراد از هنجار همان چیزی است كه ما در شرع از آن به سنت تعبیر می كنیم؛ سنت یعنی هنجار اجتماعی و بدعت یعنی ناهنجاری؛ منتها از نگاه شرع.بیان های ترویجی هنجارساز را به چند قسم تقسیم كرده و دو قسمش را بحث كردیم. قسم اول را گفتیم بیان های ترویجی رفتارهای نامأنوس منتها رفتارهایی كه مفید و ضروری هستند اما برای مردم نامأنوس بوده و هنجار نشده است. یك گونه از هنجارهای رفتاری است كه مفید می باشد، بحثش را كردیم و گفتیم گاهی چنین هنجارسازی واجب است و بنابراین بیان های هنجارساز از این دست هم به حدی كه تأثیر در هنجارسازی داشته باشد واجب خواهد شد. البته ما حكم اولی آنرا بیان می كنیم؛ می گوییم اگر رفتار هنجارساز شد یك رفتار هنجارسازی كه فایده اش در حد ضرورت است اما باید دانست كه هر ضرورتی كه حكم ثانوی نیست. آن ضرورتی كه برخلاف حكم اولی آن عنوان ثانوی می شود نه ضرورتی كه خودش حكم اولی است و الا همه احكام اولیه ضروری است؛ نماز خواندن هم ضروری می باشد و اینكه حكم اولی نیست یعنی منفعت لازم را دارد.قسم دوم بیان های ترویجی رفتارهای نامأنوس است؛ آن قسم رفتارهایی بود كه صدمه آفرین بود؛ گفتیم ترویج رفتارهای صدمه آفرین یا هر نوع ترویج صدمه آفرینی كه باشد و به همین مناسبت بحث های مفصلی كردیم بحث ما در گونه سوم از بیان های ترویجی هنجارساز رفتارهای نامأنوس است؛ یعنی رفتارهایی كه جامعه با آن رفتارها انس نگرفته است. حالا می خواهیم بیانی را ترویج نماییم كه این رفتار نامأنوس را در جامعه مأنوس كند. قبلاً نامأنوس ها را بحث كردیم و بحث ما در بیان ترویجی رفتارهای مأنوس است منتها رفتارهای مأنوسی كه تبدیل به هنجار نشده است یعنی در حقیقت هنجارسازی رفتارهای مأنوس. الآن بحث ما در این است، آن وقت بیانی كه بتواند چنین هنجاری را بیافریند، بیان هنجارساز رفتارهای مأنوس نام دارد.مثلاً امكان دارد برخی از رفتارها مأنوس باشد و جامعه این رفتار را می داند و می شناسد، مثلاً فرض كنید كه حالا در یك جامعه ای مثلاً حجاب رفتار مأنوسی است و همه حجاب را می شناسند اما این رفتار به هنجار اجتماعی تبدیل نشده است یا یك نوعی لباس كه در میان جامعه مأنوس است اما این پوشیدن آن هنوز پوشیدن مأنوس نشده است. در این حالت می گوییم یك هنجاری كه این هنجار، هنجارسازی یك رفتار مأنوس است نه یك رفتار نامأنوس. یك وقتی یك رفتار جدیدی را می خواهید در جامعه به وجود بیاورید كه اصلاً جامعه آنرا نمی داند، جامعه ای است كه اصلاً فرض كنید كه با ورزش فوتبال آشنا نیست و تازه شما می خواهید ورزش فوتبال را در این جامعه به هنجار تبدیل كنید یا یك ورزش دیگری، یك ورزشی كه مأنوس نیست. اما یك وقتی یك ورزشی مأنوس است و مردم این ورزش را می شناسند اما تبدیل به هنجار اجتماعی نشده است كه همه مردم به صورت طبیعی و به صورت عادت به آن عمل كنند. عادت كه می گوییم یعنی طبیعت ثانویه، یعنی یك رفتاری برای مردم طبیعت ثانویه شود و همه مردم اول بامداد ورزش كنند. این یعنی هنجارسازی یك رفتار مأنوس، رفتار مأنوسی است كه هنجارسازی می شود. به عبارتی مردم ارزش آنرا می دانند كه بعضی ها ورزش می كنند، اول بامداد بیدار می شوند و می دوند یا راه می روند یا تمرین های بدنی خاصی انجام می دهند، این مأنوس است اما تبدیل به هنجار نشده است. بحث ما در این گونه هنجارسازی هاست و بیان های هنجارساز از این دسته.این گونه هنجارهایی كه مأنوس اند گاهی مثبت و گاهی منفی هستند. درگذشته درباره هنجارهای نامأنوس بحث می كردیم و بحث این جلسه بحث ما در هنجارهای مأنوس است، هنجارهای مأنوس یعنی هنجارهای شناخته شده.ترویج بخل در بعضی رسانه هایك مشكلی كه الآن مثلاً گاهی در رسانه ها داریم این است كه گاهی طوری ترویج می كنند كه مردم را به بخل عادت می دهند، یعنی بخل و بخیل بودن رواج پیدا می كند. اگر در خاطر داشته باشید یك زمانی در صداوسیمای ما حتی مخصوصاً ایام عید این رفتن به خانه قوم و خویش و این ها را به مسخره می گرفتند. خب آدم باید خوشش بیاید از اینكه میهمان پیدا می كند، میهمان هم خب تناول كند، حالا معلوم است كه اسرافش ممنوع می باشد ولی خب اینكه آدم لذت ببرد از اینكه میهمان از غذای او بخورد این یك هنجار درستی بوده و عكسش یك هنجار منفی است یعنی بدش بیاید كه میهمان از غذای او می خورد. میهمان است و در خانه شما آمده است حال باید كاری نماییم كه پذیرایی از میهمان بلكه حسن پذیرایی این یك هنجار همیشگی برای مردم شود، بسیاری از هنجارها هستند برای مردم مأنوس هستند اما تبدیل به هنجار نشده است.یكی از امتیازاتی كه عراقی ها دارند و در اربعین برای ما خیلی جلوه دارد این است كه پذیرایی از میهمان در عرف آنجا از قدیم تبدیل به یك هنجار شده است؛ یعنی سخا و كرمی كه بتواند این كرم به این معنا باشد كه هر چه داری برای میهمان بیاوری. گاهی می شود كه فرش زیر پایشان را می فروشند به جهت اینكه بتوانند از میهمان پذیرایی كنند. این هنجار می شود كه این هنجار، هنجار مثبتی است.فرهنگ مذموم سبقت گرفتن از یكدیگر در امور دنیویگاهی هنجارهای منفی وجود دارد یعنی یك هنجاری امكان دارد در جامعه و در میان مردم مأنوس هم باشد، اما رفتاری منفی است، رفتار نامناسبی است مثل همین سیگار كشیدن یا از هم جلو افتادن كه متأسفانه یكی از مسائلی كه در جامعه ما جاافتاده یا بد جاافتاده است این است كه باید همه از هم جلو بزنیم. اینكه ما این مسائل را مطرح می نماییم چون این ها مربوط به فرهنگ عمومی است و كسانی كه می خواهند وارد فرهنگ شوند باید این مسائل را بفهمند. اینكه من از شما جلو بیافتم یا جلو نیافتم، كجا خوب است؟ كجا مذموم است؟ یك جاهایی در شرع داریم كه جلو بیافتید و منتظر دیگری نباشید اصلاً مسابقه دادن و از یكدیگر جلو افتادن و از یكدیگر سبقت گرفتن خیلی خیلی ممدوح است؛ «فَاسْتَبِقُوا الْخَیْرات»، اعلام می كنند كه ما می خواهیم مثلاً برای فلان پروژه خیر پول جمع نماییم، می خواهیم برای فقرا پول جمع نماییم، می خواهیم برای تأسیس یك موسسه الهی یا یك مدرسه ای یا یك درمانگاهی یا برای چنین چیزی می خواهیم پول جمع نماییم اینجا باید از یكدیگر سبقت گرفت. حتی در مسئله انفاق اینكه آدم در مقابل دیگران انفاق كند خودِ این یك استحباب دارد؛ چونكه این از مقوله استباق الی الخیرات است. وقتی در مقابل دیگران جلو بیافتی و پول بدهی چون مصداق استباق الی الخیر است اینجا ممدوح است و لو در مقابل چشم دیگران باشد، این گونه چیزها خیلی خوب است. در روایت است كه در مسائل عبادی و مسائل خیر و مسائل مربوط به قیامت و آخرت و این ها آدم نباید منتظر دیگران باشد، مثلاً شخص نماز شب نمی خواند می گوید اول او بخواند تا بعد من بخوانم، نه شما جلو بیافت و شما منتظر دیگران نباشید.اما یك چیزهایی هست كه جلو افتادن در آن درست نیست؛ در مسائل دنیایی این كار خیلی بد است. سبقت گرفتن در رفتارهای اجتماعی این چنینی ممدوح نیست. اولاً آنجایی كه سبقت گرفتن منشأ اختلال به نظم باشد كه اصلاً چنین سبقتی محرم است، اگر منشأ اختلال به نظم باشد، اگر منشأ اختلال به نظم هم نشود، سبقت گرفتن اگر سبقت گرفتن در یك كار الهی و اخروی است اینجا سبقت گرفتن ممدوح است، اما سبقت گرفتن در یك كار صرفاً دنیوی است می خواهند بروند از بانك وام بگیرند و برای آن صف می كشند، می خواهند یك كار دنیوی انجام بدهند هرچه می خواهد باشد؛ سبقت گرفتن در كار دنیوی صرف مذموم است.مگر اینكه آن كار دنیوی هم كار الهی باشد؛ یك وقتی كار دنیوی است اما كار دنیوی الهی و قربی است، نمی خواهیم بگوییم هر كار دنیوی هم خیر نیست، گاهی كاری دنیوی است اما خیر است. خلاصه سبقت گرفتن اگر معنون به یك عنوان خیر الهی شود ممدوح است. سبقت گرفتن در كار خیر محبوب است؛ چون در اینجا «فَاسْتَبِقُوا الْخَیْرات» یا «وَسَارِعُوا إِلَی مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّمَاوَاتُ وَالْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ» یا «وَفِی ذَلِكَ فَلْیَتَنَافَسِ الْمُتَنَافِسُونَ» آمده است؛ این ها همه ادله استحباب سبقت است در كارهایی كه منشأ درجات بالاتر اخروی می شود. اما در یك كارهای مباحی كه درجه اخروی خاصی بر آن بار نمی گردد، سبقت گرفتن در آنها ممدوح نیست. گاهی دیگری را ترجیح دادن اولی است بلكه گاهی سبقت گرفتن اخروی ملازم است با تأخر در مسئله دنیوی مثل ایثار بر نفس. گاهی یك غذایی هست و در این غذا دیگری را بر خودش ترجیح بدهد. اینجا یك سبقت در امر اخروی است ولی به قیمت عقب رفتن در یك بهره گیری دنیوی است و از عالی ترین انواع سبقت است. این از آن چیزهایی است كه اگر ما بتوانیم در جامعه هنجارش نماییم، بیانی كه بتواند چنین چیزی را هنجار كند این همان چیزی است كه روایات «مَنْ سَنَّ سُنَّةً حَسَنَةً فَلَهُ أَجْرُهَا وَ أَجْر مَنْ عَمِلَ بِهَا إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَة» و امثال این ها درباره آن وارد شده است. اگر ما در اینجا بیانی داشته باشیم، بیانی كه بتواند یك رفتار خوب و مثبت را تبدیل به هنجار كند مشمول این روایت خواهد شد. اگر بیانی داشته باشیم كه این بیان منجر به آن شود كه یك رفتار ناهنجاری ازنظر شرعی، یك رفتار منفی، یك رفتار زشتی تبدیل به سنت اجتماعی شود این مشمول آن كسی است كه سنت سیئه ای انجام داده است.حكم و مسئولیت رسانه با بیان های عادی متفاوت استلذا آن كسانی كه آمدند در رسانه های عمومی با غیبت و تهمت این را - یك رفتار منفی را- سنت در جامعه كردند، چقدر معصیت كردند خدا می داند؛ بنابراین رسانه ها مسئولیت دارند، رسانه ها مسئولیتی از این ناحیه شدیدتر دارند كه هنجارسازی می كنند و بنابراین حكم رسانه با بیان عادی متفاوت می باشد، اینكه آدم خودش تنهایی بخواهد حرفی بزند این یك مطلب است و اینكه بخواهد از راه رسانه با زبان رسانه حرفی بزند، هر بیانی كه حالت رسانه ای داشته و پخش شده از حالت رسانه یعنی بیان عمومی باشد، بیان اثرگذار در رفتارهای عمومی، در رفتارهای عمومی در باورهای عمومی باشد را ما رسانه می گوییم. حالا می خواهد این رسانه تلویزیون، اینترنت، فیلم یا حتی نقاشی باشد، اگر تبدیل به رسانه شد یعنی اگر تبدیل شد به یك ابزار بیانی كه می تواند در باورهای عمومی اثرگذار باشد و از راه باورهای عمومی در رفتارهای عمومی اثرگذار باشد، این رسانه می شود. می شود همان چیزی كه سنت گذاری یعنی هنجارساز است.و صلی الله علی سیدنا محمد و آله الطاهرین.
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب