چگونه می توانم مؤمن باشم، ۲۸؛
چرا بر فضیلت ویژه عبادت شبانه تأکید شده است؟
عطر حرم: یکی از راه هایی که شیطان مانع عبادت و سحرخیزی می شود همین است که به انسان چنین القا می کند که برای عبادت سحر، چند ساعت وقت لازم است، تا خواندن دعاها، قرائت قرآن و سجده های طولانی صورت گیرد.
خبرگزاری مهر -گروه دین و اندیشه: زندگی انسان ساحت های مختلفی دارد که انسان مؤمن همانطور که از اسمش پیداست باید در هر کدام از آنها ایمان خودرا ظهور و بروز دهد. در ساحت های فردی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، هنری، اعتقادی، اخلاقی، علمی، اقتصادی و جسمی. بروز ایمان نیز در این ساحت ها چیزی نیست جز تقوا. یعنی فرد در همه این ابعاد زندگی نظر خدا و رضایت او را محور قرار دهد. امام صادق (ع) درباره ی وظیفه شیعیان فرموده است: «کونوا لنا زینا ولا تکونوا لنا شیناً» زینت و سبب افتخار ما باشید نه این که موجب شرمندگی ما باشید. در این خصوص حضرت علی (ع) می فرماید: «اعیونی بورع واجتهاد و سداد» اهتمام کنید تقوا و ورع داشته باشید. در این راه تلاش کنید و استقامت داشته باشید. آن چه پیش رو دارید گزیده ای از سخنان آیت الله مصباح یزدی؛ در دفتر مقام معظم رهبری است که در سال ۸۷ ایراد کرده اند. بخش بیست و هفتم آنرا باهم می خوانیم:
شب خیز! که عاشقان به شب راز کنند.
در ادامه بحث، بخش دیگر از روایت مورد بحث را می خوانیم: أَمَّا اللَّیْلَ فَصَافُّونَ أَقْدَامَهُمْ تَالُونَ لِأَجْزَاءِ الْقُرْآنِ یُرَتِّلُونَهُ تَرْتِیلًا یَعِظُونَ أَنْفُسَهُمْ بِأَمْثَالِهِ وَ یَسْتَشْفُونَ لِدَائِهِمْ بِدَوَائِهِ تَارَةً وَ تَارَةً مُفْتَرِشُونَ جِبَاهَهُمْ وَ أَکُفَّهُمْ وَ رُکَبَهُمْ وَ أَطْرَافَ أَقْدَامِهِمْ تَجْرِی دُمُوعُهُمْ عَلَی خُدُودِهِمْ یُمَجِّدُونَ جَبَّاراً عَظِیماً وَ یَجْأَرُونَ إِلَیْهِ جَلَّ جَلَالُهُ فِی فَکَاکِ رِقَابِهِمْ
شیعیان خالص برنامه ای برای شب های خود و برنامه ای هم برای روزها دارند. اما برنامه شبانه شان این است که: قدم هایشان را جفت می کنند کنایه از اینکه روی پا می ایستند. و اجزا قرآن را بصورت ترتیل و با تأنی و آرامش تلاوت می کنند؛ با مثل ها و اوصافی که در آیات قرآن ذکر شده، خودرا موعظه می کنند و درمان دردشان را از قرآن طلب می کنند؛ پیشانی، دست ها، زانوها سر انگشتان پایشان را روی زمین فرش می کنند کنایه از اینکه به سجده می افتند، در حالیکه اشک بر گونه هایشان جاری می شود؛ در پیشگاه جبروت و عظمت الهی به تمجید و ستایش او می پردازند. و با ناله در درگاه او، نجات خودرا از آتش جهنم طلب می کنند.
در نهج البلاغه البلاغه، این بخش از روایت تعبیراتی مفصل تر و دل نشینتر دارد که آنها را هم تلاوت می کنیم: أَمَّا اللَّیْلَ فَصَافُّونَ أَقْدَامَهُمْ تَالِینَ لِأَجْزَاءِ الْقُرْآنِ یُرَتِّلُونَهَا تَرْتِیلًا. از این بخش روایت، و همین طور از بعضی احادیث دیگر استفاده می شود که بهترین حالت برای قرائت قرآن این است که شخص، در خلوت قرآن را روی دو دست گرفته، رو به قبله بایستد و با توجه، همراه با تأنی و آرامش قرآن را قرائت کند.
یُحَزِّنُونَ بِهِ أَنْفُسَهُمْ وَ یَسْتَثِیرُونَ بِهِ دَوَاءَ دَائِهِم ْ۱؛ شیعیان با تلاوت قرآن و با عنایت به مضامین آن، خودرا ملزم به حزن می کنند. شاید این فراز اشاره به این باشد که مناسب تر است قرآن بصورت حزنآور قرائت بشود؛ هم چنان که در بعضی روایات دیگر به این معنا تصریح شده است که قرآن را بگونه ای بخوانید که تلاوت آن برای شنونده حزن آور باشد ۲.
وَ یَسْتَثِیرُونَ بِهِ دَوَاءَ دَائِهِمْ؛ و بواسطه قرآن داروی دردشان را بر می انگیزانند. شارحین نهجالبلاغه این نکته لطیف را از این فراز بهره برده اند که منظور از این که می فرماید بوسیله قرآن در خودشان ایجاد حزن می کنند و دوای دردشان را بر می انگیزانند این است که پس از اینکه حزن در آنها بوجود آمد، اشکشان جاری می شود و این اشک داروی دردشان است.
فَإِذَا مَرُّوا بِآیَةٍ فِیهَا تَشْوِیقٌ رَکَنُوا إِلَیْهَا طَمَعاً وَ تَطَلَّعَتْ نُفُوسُهُمْ إِلَیْهَا شَوْقاً وَ ظَنُّوا أَنَّهَا نُصْبَ أَعْیُنِهِمْ؛ وقتی مؤمنین به آیات بشارت دهنده نعمت، رحمت و مغفرت می رسند، دل خودرا متوجه این آیات می کنند و از سر طمع به رحمت الهی، به مضامین این آیات سرک می کشند؛ مانند کسی که از پشت دیواری سرک می کشد، تا پشت دیوار را ببیند. وَ ظَنُّوا أَنَّهَا نُصْبَ أَعْیُنِهِمْ. چنان که گویا بر نعمت های بهشتی و رحمت؛ الهی اشراف پیدا کرده اند و تصور می کنند که این نعمت ها پیش چشمشان حاضر است.
وَ إِذَا مَرُّوا بِآیَةٍ فِیهَا تَخْوِیفٌ أَصْغَوْا إِلَیْهَا مَسَامِعَ قُلُوبِهِمْ؛ همین افراد هنگامی که به آیاتی بر می خورند که در آنها نسبت به عذاب و عقوبت های الهی هشدار داده شده، گوش دلشان را به این آیات می سپارند و سرسری از آنها نمی گذرند.
وَ ظَنُّوا أَنَّ زَفِیرَ جَهَنَّمَ وَ شَهِیقَهَا فِی أُصُولِ آذَانِهِمْ؛ چنان که گویا «زفیر»؛ و «شهیق»؛ جهنم یعنی صدای دم و بازدم آن در بن گوششان است. این حالت مؤمنین هنگام قرائت قرآن است.
اما درحال رکوع و سجود، فَهُمْ حَانُونَ عَلَی أَوْسَاطِهِمْ؛ کمرشان را در پیشگاه عظمت الهی خم کرده اند.
مُفْتَرِشُونَ لِجِبَاهِهِمْ وَ أَکُفِّهِمْ وَ رُکَبِهِمْ وَ أَطْرَافِ أَقْدَامِهِمْ؛ مواضع سجده خودرا فرش زمین می کنند و بر خاک می افتند.
یَطْلُبُونَ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی فِی فَکَاکِ رِقَابِهِمْ؛ و از خدای متعال آزادی خودرا از آتش جهنم درخواست می کنند. حاصل این بخش از روایت این است که برنامه شبانه شیعیان حقیقی این است که بخشی را به نماز و قرائت قرآن، بخش دیگری را به رکوع و سجده، و بخشی را هم به تضرع در پیشگاه الهی برای نجات از عذاب و رسیدن به رحمت های الهی می گذرانند.
سؤالی که ممکنست در اینجا مطرح شود این است که چرا این برنامه، اختصاص به شب دارد؟ عبادت خدا در تمامی ایام و ساعات مطلوب است؛ اختصاص این برنامه به شب چه وجهی دارد؟
هر جا که دری بوَد، به شب بر بندند
در قرآن کریم هم تاکید شده است که مؤمنین بخش قابل توجهی از شب را به عبادت بگذرانند. در سوره مزمل به پیغمبر (ص) امر شده که دو ثلث شب، یا نیمی از آن، یا حداقل ثلث شب را به عبادت خدا بپرداز. قُمِ اللَّیْلَ إِلاّ قَلِیلاً ۳؛ بیشتر شب را به عبادت بپرداز. قرآن در وصف مؤمنین خالص می فرماید: کانُوا قَلِیلاً مِنَ اللَّیْلِ ما یَهْجَعُونَ ۴؛ کسانی که به مقامات عالی بهشت می رسند، در دنیا اندکی از شب را می خوابیدند
.
دلیل این که بر عبادت شبانه تاکید شده این است که روح عبادت این است که انسان از همه چیز صرف نظر کند و توجهش فقط به خدای متعال باشد. بنا بر این آن چه در عبادت مطلوب است حضور قلب و انقطاع الی الله است. از همین رو گفته شده عبادت را در جای خلوتی انجام دهید، در محلی که نقش و نگار، صدا و یا هر عامل دیگری که انسان را به خود مشغول کند، نباشد. گفته شده که حضرت سلمان جایی را برای نماز برگزیده بود که فقط یک نفر می توانست بایستد و خم و راست شود. انسان خواه، ناخواه در روز اشتغالاتی دارد؛ علاوه بر اینکه وضع طبیعی روز انسان را به خود مشغول می کند.
بر خلاف شب که بطور طبیعی شرایط برای سکوت، سکون، آرامش و توجه و حضور قلب برقرار است و در فضای تاریک و خلوت آن، که صداها خاموش و عوامل مزاحم دیگر کمتر است، آمادگی انسان برای حضور قلب و تمرکز بیشتر است.
در چنین حالتی اگر انسان انگیزه ای برای عبادت داشته باشد، با توجه و شعور بیشتری می تواند عبادت کند. در این حال اگر انسان به خدا توجه پیدا کند، خدا هم به او لطف کند، تأثیر بیشتر خواهد داشت.
شاید این آیه هم به همین نکته اشاره دارد: إِنَّ ناشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قِیلاً ۵؛ پدیده شب مؤثرتر و پا برجاتر است، و عبادت، فکر، و توجهی که در شب انجام می گیرد رسوخ و عمق بیشتری دارد. إِنَّ لَکَ فِی النَّهارِ سَبْحاً طَوِیلاً ۶؛ انسان در روز تحرک زیادی دارد و باید فعالیت هایش را در روز انجام دهد.
این هم یکی از حکمت های الهی است که انسان را بگونه ای نیافریده که تمام عمرش را در گوشه غاری زندگی کند. خدا زندگی این عالم و شرایط و حالات مختلف آنرا قرار داده، تا انسان از همه آنها استفاده نماید و در هر حالی از نعمت های خدا برای رسیدن به کمال استفاده نماید.
مُرادَکَ مِنّی أَنْ تَتَعَرَّفَ إِلَیَّ فِی کُلِّ شَیْءٍ حَتَّی لَا أَجْهَلَکَ فِی شَیْء ۷؛ خداوند خواسته خودرا در هر چیزی به انسان بشناساند، تا در هیچ حالی از او غافل نباشد. زندگی در عزلت، در کنار یک صومعه یا دیر و پرداختن به عبادت از نظر اسلام چندان پسندیده نیست. انسان آفریده نشده است که فقط در گوشه خلوتی مشغول عبادت شود؛ ولی بی نیاز از چنین عبادتگاه خلوتی هم نیست. پس باید عبادات خودرا در طول شب انجام دهد و روز را به رسیدگی به کارهای دیگر خود اختصاص دهد؛ کارهایی از قبیل درس خواندن و درس دادن، موعظه کردن دیگران، رسیدگی به فقرا، جهاد فی سبیل الله، امر به معروف و نهی از منکر، تحصیل روزی و…. ثلث از شب را هم به استراحت و تجدید قوا بپردازد و بقیه آنرا به عبادت خدا اختصاص دهد.
قرآن بخوان!
سوال دیگر این است که هنگامی که نیمه شب برخاستم، چه عباداتی را انجام دهم؟ در سوره مزمل دستور داده شده: وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلاً ۸؛ در این روایت هم می فرماید: أَمَّا اللَّیْلَ فَصَافُّونَ أَقْدَامَهُمْ تَالِینَ لِأَجْزَاءِ الْقُرْآنِ یُرَتِّلُونَهَا تَرْتِیلًا؛ مؤمنان بر پا می ایستند و اجزای قرآن را تلاوت می کنند.
هر چند بعضی شارحین نهج البلاغه گفته اند در این عبارت ایستادن روی پا تلازمی با تلاوت قرآن ندارد، ولی این بیان خلاف ظاهر عبارت است. از طرفی در چنین حالتی که انسان روی پا ایستاده، کتاب خدا را روی دو دست گرفته، قرائت کند، احترام قرآن بیشتر رعایت می شود، تا وقتی که شخص روی زمین نشسته و احیاناً به جایی هم تکیه بدهد.
نکته دیگری که علاوه بر شب زنده داری و قرائت قرآن، بر آن تاکید شده، تلاوت قرآن با حالت تأنی و آرامش و بصورت شمرده است.
یُرَتِّلُونَهَا تَرْتِیلًا. برای اینکه در چنین حالتی شخص فرصت بیشتری برای توجه و تنبه نسبت به مفاهیم آیات پیدا می کند. هنگامی که انسان قرآن را با سرعت می خواند، چندان اثری در او ایجاد نمی نماید. اما زمانی که آیات قرآن را به آرامی تلاوت می کند، نسبت به آنها تمرکز پیدا می کند و می تواند تصور کند که نعمت هایی که در آیات شمرده شده، پیش چشم اوست، یا صدای زفیر و شهیق جهنم در گوشش است. چنین حالاتی نیازمند فرصتی برای تأمل و تمرکز است.
برای تلاوت قرآن هم هیچ حد و مرزی مشخص نشده است. خداوند می فرماید: خدا می داند که همه شما نمی توانید هر شب، دو ثلث شب را به عبادت بپردازید (زیرا برخی از شما در مسافرت هستید، ممکنست برخی از شما هم به بیماری مبتلا باشید و فرصت یا توان اینکه دو ثلث شب را به تلاوت قرآن بایستید، ندارید.) پس خداوند در سوره مزمل می فرماید: فَاقْرَوا ما تَیَسَّرَ مِنْهُ؛ هر اندازه برایتان ممکن شد قرآن بخوانید. یعنی گمان نکنید که اگر بخواهید سحرخیزی داشته باشید، حتما باید نماز و عبادت شما ساعت ها طول بکشد. بلکه نافله و قرائت قرآن شما حتی اگر چند دقیقه هم باشد، خوب است؛ ولی سحرخیزی را ترک نکنید.
یکی از راه هایی که شیطان مانع عبادت و سحرخیزی می شود همین است که به انسان چنین القا می کند که برای عبادت سحر، چند ساعت وقت لازم است، تا خواندن دعاها، قرائت قرآن و سجده های طولانی صورت گیرد و کسی که نیمه شب برای چنین عبادت مفصلی برخیزد، در طول روز خسته و خواب آلوده خواهد بود و به کار و زندگی اش نمی رسد؛ پس بهتر است از آن صرف نظر شود! در حالیکه انسان می تواند همه یازده رکعت نماز شب را در مدت کوتاهی حدود ده تا پانزده دقیقه بخواند و به قرائت چند آیه از قرآن اکتفا کند. فَاقْرَوا ما تَیَسَّرَ مِنْهُ.؛ البته کسانی که همت بالاتری دارند و از نیروی بدنی کافی و فراغت بیشتری برخوردار می باشند، بهتر است وقت بیشتری را برای قرائت قرآن و عبادت صرف کنند.
از این بیانات استفاده می شود قسمتی از این عبادت شبانه باید قرائت قرآن باشد. اما آیا منظور خواندن قرآن در نماز است؟ در خیلی از موارد منظور از قرائت قرآن، نماز است که بخشی عمده ای از آن به قرائت قرآن اختصاص دارد؛ مثل آیه شریفه: وَقُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کَانَ مَشْهُودًا ۹، که در روایت به نماز بامداد تفسیر شده است.
اما قرائت قرآن که در این روایت و آیاتی از قرآن مورد سفارش قرار گرفته، منظور از آن ممکنست قرائت سوره هایی از قرآن درحال نماز باشد. در بعضی آیات تسبیح، سجده، دعا و تضرع بصورت مستقل مورد سفارش قرار داده شده است: وَ مِنَ اللَّیْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَ سَبِّحْهُ لَیْلاً طَوِیلاً ۱۰؛ شب ها سجده طولانی انجام ده و خدا را تسبیح بگو. سجده طولانی در دل شب نیز مورد تاکید قرار گرفته است؛ شاید از بیان سجده و تسبیح در کنار هم بتوان این نکته را بهره برد که خوب است انسان در شب سجده ای طولانی انجام داده و ضمن آن تسبیح خدا را بگوید.
حکایت عاشقی
در این بخش از روایت به کیفیت قرائت قرآن اشاره شد. مؤمن باید هنگام تلاوت قرآن آن چنان نسبت به معانی آیات توجه داشته باشد که با رسیدن به آیات رحمت، گویا رحمت الهی را می بیند و با قرائت آیات عذاب صدای زفیر و شهیق جهنم را در گوش خود احساس کند.
حضرت امیر (ع) به ما می آموزد درحال نماز و قرائت قرآن اینگونه باشیم؛ حداقل اهتمام نماییم فکر مسائل مادی و زندگی دنیا را از سر بیرون نماییم و توجه بیشتری ؛ به معانی آیات داشته و انسی با این مفاهیم پیدا نماییم. همچنین اهتمام نماییم رکوع و سجودی در دل شب داشته باشیم. در احوالات برخی از اصحاب پیغمبر (ص) و همچنین شاگردان مکتب دوده (ع) حکایات شنیدنی از نماز و رکوع و سجودشان در دل شب نقل شده است؛ برخی از ایشان گاهی شبی را به رکوع می پرداختند و می گفتند: هذه لیلة الرکوع.؛ هرچند باور کردن برخی از حکایات برای ما دشوار است.
از فرد موثقی شنیدم که مرحوم شیخ حسنعلی نخودکی اصفهانی؛ که در حرم امام رضا (ع) مدفون است هر شب عادت داشت اواخر شب می آمد و به پشت بام حرم می رفت و نزدیک گنبد به نماز می ایستاد. یکی از خادمان حضرت رضا (ع) نقل کرده بود: ما که با او آشنا بودیم و می دانستیم عادت ایشان این است، در پشت بام را برایش باز می کردیم؛ ایشان به آن جا می رفت. ما هم در را می بستیم و می رفتیم، تا قبل از اذان بامداد که در را باز می کردیم تا ایشان برگردد.
یک شب سرد زمستانی ایشان طبق عادت همیشگی به کنار گنبد رفت و مشغول نماز شد. اتفاقاً در حالیکه ایشان مشغول نماز بود، برف آغاز به باریدن کرد. ایشان به رکوع رفت و رکوعش طول کشید. من هر چه صبر کردم، ایشان سر از رکوع بر نداشت.
خودم هم نمی توانستم زیر برف بایستم. چیزی فراهم کردم که ایشان بتواند خودرا با آن گرم کند و سپس در را بستم و به منزل رفتم. اما تمام طول شب را نگران ایشان بودم که زیر برف، روی پشت بام چه می کند و چه بلایی بر سرش خواهد آمد؟ قبل از اذان، زودتر از شب های دیگر به حرم آمدم و به پشت بام رفتم و در را باز کردم؛ دیدم ایشان همچنان درحال رکوع است، در حالیکه حدود یک وجب برف روی پشت او نشسته است. شاید به خاطر همین عبادت ها است که چنین کسی با یک اشاره، یا با یک دانه انجیر مرض های لاعلاج را معالجه می کرد. درباره ی اویس قرنی که از اصحاب پیغمبر اکرم (ع) بوده، نقل شده که عبادت های طولانی در دل شب داشته و گاهی یک شب را بیشتر به رکوع و گاهی یک شب را بیشتر به سجده می پرداخت.
ما باید اهتمام نماییم اگر نمی توانیم چنین برنامه هایی داشته باشیم حداقل شباهتی به چنین کسانی پیدا کنیم؛ نمازمان را با تأنی بیشتری بخوانیم. نمازهایی که با عجله و شتاب می خوانیم، ما را به کجا می رساند؟ در روایتی نقل شده که هنگامی که بنده ای نمازش را سریع می خواند، خدای متعال به فرشتگان خطاب می فرماید که این بنده من از نمازش کم گذاشت برای اینکه به خواسته های دنیوی اش برسد؛ در حالیکه نمی داند همه امور دنیا به دست من است و تا من اراده نکنم چیزی تحقق پیدا نمی کند.
در قرائت قرآن، چه درحال نماز و چه در غیر حال نماز اهتمام نماییم حالاتی را که در روایات سفارش شده، داشته باشیم. فرض نماییم صحنه ای را که آیه بیان می کند، می بینیم. فرض نماییم از جانب خدای متعال انذارها و عتاب ها را می شنویم. کسانی که آن حالات عجیب را در عبادت هایشان پیدا می کردند چنین زمینه هایی در آنها بود؛ ما اگر نمی توانیم عین آنها باشیم، حداقل سعیکنیم شباهتی به آنها پیدا نماییم.
۱. نهج البلاغة، ص ۳۰۳، خطبه ۱۹۳، معروف به «خطبه متقین».
۲. به عنوان نمونه ر. ک: وسائل الشیعة، ج ۶، ص ۲۰۸، باب استحباب القراءة بالحزن؛ إِنَّ الْقُرْآنَ نَزَلَ بِالْحُزْنِ فَاقْرَءُوهُ بِالْحُزْنِ.
۳. مزمل / ۲.
۴. ذاریات / ۱۷.
۵. مزمل / ۶.
۶. مزمل / ۸.
۷. دعای امام حسین در روز عرفه.
۸. مزمل / ۴.
۹. اسرا / ۷۸.
۱۰. انسان / ۲۶.
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب