شرح خطبه فدكیه ۱۱ ؛
خدا برای ذهن ما درک عقلی روشنی نسبت به خودش قرار داده است
عطر حرم: دراین زمینه که خدا را چطور میتوان شناخت و همین طور چه شناخت هایی درباره خدا امکان ندارد، از دیرباز بین متکلمین بحث های فراوانی واقع شده است.
به گزارش عطر حرم به نقل از مهر، خطبه فدکیه نام سخنرانی حضرت فاطمه (س) در مسجد النبی که در اعتراض به غصب فدک ایراد شد. خلیفه اول بعد از جریانات پس از رحلت پیامبر (ص) با منسوب کردن روایتی به پیامبر در خصوص این که پیامبران از خود ارث برجای نمی گذارند، زمینهای فدک را که پیامبر (ص) به حضرت فاطمه (س) بخشیده بود، به نفع خلافت مصادره کرد. فاطمه (س) بعد از بی ثمر بودن دادخواهی اش به مسجد پیامبر رفت و خطبه ای ایراد کرد که به خطبه فدکیه مشهور شد. ایشان در این خطبه بر مالکیتش درباره فدک اشاره کرد. همین طور به دفاع از حق حضرت علی (ع) درباره خلافت پرداخت و مسلمانان را به خاطر سکوت در مقابل ستم به دوده (ع) سرزنش کرد.
خطبه فدکیه مجموعه ای از معارف ناب در حوزه های خداشناسی، معاد شناسی، نبوت و بعثت پیامبر اسلام (ص)، عظمت قرآن، فلسفه احکام و ولایت را در بردارد.
آن چه پیش رو دارید گزیده ای از سخنان مرحوم آیت الله مصباح یزدی است که درباب شرح خطبه فدکیه حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها ایراد کرده اند:
دفع یک توهم
الممتنع عن الأبصار رؤیته و عن الأوهام کیفیته و عن الألسن صفته؛ حضرت زهرا سلام الله علیها فرمودند که خدای متعال آشنایی و دریافت توحید را در قلب ها به ودیعت گذاشته و درک عقلی توحید را در ذهن و فکر انسان روشن و واضح قرار داده است.
این دو جمله این معنا را به ذهن می آورد که شناخت خدا خیلی شناخت واضح و روشنی است و ممکنست توهم شود که هر کسی می تواند درک روشنی از حقیقت خدا داشته باشد. شاید برای دفع این توهم، حضرت زهرا سلام الله علیها چند جمله بعدی را اضافه می کنند و می فرمایند: درست است که خدا درک عقلی توحید را واضح قرار داده، اما هم چشم انسان از دیدن خدا عاجز است و هم وهم انسان از تصور ذهنی خدا و هم زبان انسان از وصف حقیقی او.
دراین زمینه که خدا را چطور میتوان شناخت و همین طور چه شناخت هایی درباره خدا امکان ندارد، از دیرباز بین متکلمین بحث های فراوانی واقع شده است. بعضی ها که خیلی اهل ظاهرند و قدرت تعمق ندارند از بعضی؛ آیات و روایات برداشت کرده اند که خدا قابل رؤیت است و با چشم سر می توان خدا را دید! برخی دیگر گفته اند: در این عالم نمی توان خدا را با چشم دید؛ اما در آخرت خدا با چشم دیده می شود! بزرگانی از علمای اهل تسنن به این سخنان تصریح کرده اند.
حضرت زهرا سلام الله علیها با تعبیراتی که فرمودند روشن کردند خدا این لطف را در حق بندگان فرموده و به عقلشان توانایی درک خدا، آن هم درکی واضح و روشن را داده است. اما باید به این نکته توجه داشت که ما عادت کرده ایم که آنچه را که می شناسیم به نحوی با حواسمان ارتباط دهیم؛ حتی وقتی درکی عقلی از چیزی داریم ابتدا مصداق حسی آنرا با یکی از حواس ظاهری یا باطنی درک می نماییم و بعد آن درک جزئی را تجرید می نماییم و یک مفهوم کلی و معقول به دست می آوریم.
پس ادارک عقلی هم به نحوی متکی بر حس است؛ یعنی ابتدا باید درکی حسی داشته باشیم تا بعد با تجرید و تعمیم آن، بتوانیم یک درک عقلانی پیدا نماییم. حال وقتی گفته می شود: أنار فی الفکر معقولها، ؛ ممکنست گفته شود که اگر ما درک عقلانی از خدا داریم، باید قبلاً ادراکی حسی یا خیالی و وهمی از او داشته باشیم و بعد با تجرید، این ادارک عقلی را از آن به دست آوریم! حضرت برای دفع این توهم می فرمایند: خدای متعال نه با حواس (که نمونه بارز آن چشم است) قابل درک است و نه با قوه واهمه یا قوه متخیله.
منظور از قوه متخیله یا واهمه، قوه ای است که پس از اینکه انسان چیزی را درک کرد، صورتی را در ذهن به وجود می آورد. حال یا آن شیء در خارج از ذهن وجود دارد یا ندارد؛ بطورمثال انسان می تواند در ذهنش یک اسب بال دار بسازد، در صورتیکه اسب بال دار در خارج از ذهن وجود ندارد؛ ولی قوه خیال یا قوه وهم به یک اصطلاح وهم می تواند یک چنین تصویری را در ذهن بوجود آورد. خداوند متعال حتی چنین صورت وهمیه ای؛ هم ندارد. حال که ما هیچ درک حسی و وهمی از خدا نداریم نمی توانیم اوصافی برای او بیان نماییم.
بیشتر ما انسان ها وقتی می شنویم که خدا با چشم سر قابل دیدن نیست، مکان و زمان ندارد، اجزا ندارد و … خوب که اهتمام می نماییم تا درک صحیحی از او داشته باشیم، چیز مبهم گسترده ای را که مثل نوری همه عالم را فرا گرفته باشد تصور می نماییم، مخصوصاّ با شنیدن این آیه شریف که می فرماید: اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ. این آخرین چیزی است که ما با قوه واهمه یا متخیله یمان تصور می نماییم. شاید هم اصلاً ما نتوانیم اینگونه تصورات را از خودمان دور نماییم. هرگاه چنین تصوراتی به ذهنمان آمد، باید سبحان الله بگوییم و خدا را منزه از این ها بدانیم. این تسبیح آن نقص ادراک ما را جبران می کند.
چرا در دیده نیاید؟
وقتی می توان چیزی را با چشم دید که مقابل چشم ما قرار گیرد؛ پس باید آن شی ء محدود باشد. باید سطحی داشته باشد تا نوری به آن سطح بتابد و آن نور در چشم ما منعکس شود و اثر آن به مغز منتقل شود تا دیده شود. اگر خداوند بخواهد قابل رؤیت با چشم باشد لازمه اش این است که کل خدا در مقابل چشم قرار گیرد که در این صورت کل خدا محدود می شود، و یا باید دست کم قسمتی از خدا در مقابل چشم قرار گیرد که در این صورت باید خدا دارای اجزایی باشد تا یک جزءاش در مقابل چشم قرار گیرد؛ اما محدودیت و ترکیب در وجود خدا محال است. پس اگر ما معنای رؤیت با چشم را درست درک نماییم می فهمیم که اصلاً چنین چیزی درباره خدا محال است.
چرا در وهم نیاید؟
اگر منظور از ادراک وهمی همین صورت خیالی باشد، آن هم مایه هایش را از ادراکات حسی می گیرد. گرچه اسب بال دار در خارج نیست، اما اسب و بال پرندگان را دیده ایم. قوه خیال با ترکیب صور این محسوسات صورت اسب بال دار را می سازد. اگر هیچ اسبی و هیچ بال پرنده ای را ندیده بودیم نمی توانستیم اسب بال دار را هم تصور نماییم. سرمایه این ادراکات جعلی و ساختگی از ادراکات حسی گرفته شده است؛ حال اگر جایی ادراکات حسی امکان نداشت، ادراکات وهمی و خیالی هم معنا ندارد.
چرا در وصف نیاید؟
بعد از این دو، نوبت به وصف زبانی می رسد. ما با زبان آنچه را که در ذهنمان تصور کرده ایم می گوئیم. وقتی تصور صحیحی از چیزی در ذهنمان نداشته باشیم بیان صحیحی هم از آن نخواهیم داشت. از آن جا که ما نمی توانیم با ابزارهای ادراکی خودمان تصور صحیحی از خدا داشته باشیم، نمی توانیم او را بطور صحیح توصیف نماییم. نمی توانیم کیفیتی، شکلی و … برای او بیان نماییم. همه این ها ادراکات حسی است و همانطور که با چشم نمی توان خدا را دید، با حس لامسه هم نمی توان خدا را درک کرد؛ برای اینکه در این جا هم باید جسمی باشد که دست من با آن تماس بگیرد و لازمه جسم بودن، محدود بودن است.
انواع مفاهیم عقلی
در این جا سؤالی مطرح می شود و آن اینکه وقتی حضرت زهرا سلام الله علیها فرمودند: «انار فی الفکر معقولها؛ خدا برای ذهن ما درک عقلی روشنی نسبت به خودش قرار داده است»؛
این درک عقلی چگونه پیدا می شود؟ طبق آن تحلیلی که اشاره شد، ادراکات عقلی ما از ادراکات حسی سرچشمه می گیرد؛ حال وقتی ادراک حسی به خدا تعلق نمی گیرد، چگونه می توانیم از او ادراکی عقلی داشته باشیم؟ این سؤالِ قابل دقتی است. من برای اینکه جوابی داشته باشم یک اشاره کوتاهی می کنم؛ ان شاءالله کسانی که اهل تحقیق هستند مسأله را دنبال می کنند.
جوابی که ما می دهیم این است که ادراک عقلی دو گونه است. یک نوع ادراکی است که همانطور که گفتیم با تجرید جزییات از آنها انتزاع می شود. نوع دیگر ادراک عقلی، از تجرید ادراکات جزئی به دست نمی آید؛ بلکه خود عقل به نحوی آنها را ابداع می کند.
وقتی شما سیبی را درک می کنید با چشم رنگش را می بینید، با شامه بویش را استشمام می کنید، با دست نرمی یا سردی و گرمی اش را درک می کنید و …. این مجموع ادراکاتی است که نسبت به این سیب دارید و به این وسیله سیب را می شناسید. در این جا ابتدا هر یک از این ادراکات حسی را تجرید می نماییم و یک مفهوم کلی به دست آوردیم و بعد این ها را به هم ضمیمه می نماییم و از مجموع این ها درکی عقلی نسبت به سیب پیدا می نماییم. اینگونه درک را در اصطلاح معقول درک ماهوی یا معقولات اولی می گوئیم. این درک به ماهیت اشیا تعلق می گیرد؛ اما در همین جا ما یک چیز دیگر را هم درک می نماییم. وقتی سیب را شناختیم گاهی می گوئیم: «سیب موجود است»؛ و گاهی می گوئیم: «سیب نیست». در این عبارت غیر از مفهوم سیب، مفهوم دیگری هم کنار آن می بینیم و آن مفهوم «هست»؛ و «وجود»؛ است.
این مفهوم را به چه صورت به دست می آوریم؟ ما تا این دو مفهوم را روی هم نگذاریم این مفاهیم حکایت نمی کنند از اینکه می دانیم سیبی وجود دارد. اگر بخواهیم تصدیق نماییم که «سیبی در خارج هست»؛ باید غیر از مفهوم سیب مفهوم دیگری هم داشته باشم و آن مفهوم وجود یا موجود است.
فرضاً اگر ما فقط درکی از خدا داشته باشیم ممکنست کسی بگوید: خدا نیست. این درک به تنهایی اعتقاد به خدا را نشان نمی دهد. تا وقتی که نگوییم: «خدا هست»؛ اعتقاد ما را بیان نمی نماید. پس ما مفهوم دیگری هم این جا داریم و آن مفهوم «وجود»؛ است. مفاهیم دیگری هم هست که از سنخ همین مفهوم وجود است و از قبیل مفهوم سیب، زرد، سرخ، شیرین، کروی و … نیست؛ مانند مفاهیم علت، معلول، ممکن، حادث، قدیم و.... این دسته از مفاهیم را معقولات ثانی فلسفی گویند.
این ها مفاهیمی است که خود عقل می سازد؛ البته معنای این سخن این نیست که بدون ارتباط با خارج این مفاهیم را می سازد. ارتباط وجود دارد؛ اما نه به این صورت که ابتدا ادراکی جزئی باید باشد و آنرا تعمیم بدهد؛ ما درکی حسی از چیزی به نام وجود نداریم که بگوییم: این را با چشم دیدیم یا با حس دیگری درک کردیم، بعد مفهوم کلی وجود را از آن گرفتیم؛ بلکه چیزی را با علم حضوری می یابیم و برای آن مفهومی می سازیم که به اصطلاح معرفت شناسی روز، جنبه سمبلیک دارد؛ یعنی اشاره ای دارد به آن واقعیتی که قابل درک با علم حضوری است.
این مفهوم مثل مفهوم سرخ نیست که سرخی خارجی را نشان دهد و در ازای آن، چیزی باشد که با چشم دیده می شود. یک بحث بسیار مفصل، پیچیده و عمیق فلسفی در این جا وجود دارد که اصلاً ما مفهوم وجود را به چه صورت درک می نماییم. مفهوم علت هم اینگونه است؛ بطورمثال وقتی می گوئیم: «آتش علت حرارت است»؛ ما حرارت آتش را با لامسه درک کرده ایم و فهمیده ایم و شعله آتش را با چشم دیده ایم؛ اما علیت آتش را به چه صورت درک کرده ایم؟ مفهوم علت با چه حسی درک می شود تا از آن درکی عقلانی داشته باشیم؟ این یک بحث بسیار دقیقی است و بنده نتوانستم در کتاب ها جواب روشن و قانع کننده ای برای آن پیدا کنم.
اجمالا گفته می شود: این نوع درک ها حیثیت های وجودی را بیان می کنند نه حیثیت های ماهوی را. این مفاهیم را معقولات ثانی و مفاهیم ماهوی را معقولات اولی می گویند. معقولات ثانی طور دیگری از درک است که از آنِ عقل است و بصورت سمبلیک از وجود خارجی و خصوصیت وجود حکایت می کند. این درک طوری است که ذهن ما می تواند آنرا تعمیم دهد بطوریکه برای آن مصادیق بی نهایت اثبات کند و می تواند درک کند که این علیت، از آنِ موجودی بی نهایت باشد؛ یعنی ممکنست علتی باشد که وجودش بی نهایت باشد.
این خاصیت این نوع ادراک عقلی است. ادراکات ماهوی این خاصیت را ندارد. خداوند به عقل ما قدرتی داده است که می تواند مفهومی بسازد که جنبه سمبلیک نسبت به حقایق خارجی داشته باشد. به قول اهل معقول مفهوم آن اعتباری است؛ ولی از حقایق عینی حکایت می کند. این مفاهیم به موجودات غیر مادی حتی وجود خدا هم قابل اطلاق اند؛ چون ماهیت خاصی را نشان نمی دهند و فقط نحوه وجود را بیان می کنند.
نه تعطیل؛ نه تشبیه؛ بلکه معرفت بوجه
مفاهیم ثانی فلسفی را درباره خدا هم می توان به کار برد؛ ولی چون در این جا هم ذهن ما فوراً آنها را با امور حسی قیاس می کند برای اینکه ما در اشتباه تشبیه نیافتیم، باید بگوییم: «اما نه مثل چیزهای دیگر». به ما فرمان داده اند که در وصف خدای متعال بگویید: «خدا عالم است؛ اما نه مثل علم ما و …». در روایات این روش را، روش بین؛ التعطیل و التشبیه نامیده اند. فرموده اند در توصیف خدا نباید بگویید: «شناختی از خدا نداریم»؛ و همین طور نباید بگویید: «شناختی داریم مثل شناخت سایر موجودات».
درک اوصاف الهی درکی مبهم است؛ او موجودی است بی نهایت؛ آیا ما بی نهایت را می توانیم تصور کنیم؟ اگرچه بی نهایت است، حتی دو جز هم ندارد. هر یک از این صفات را با برهان اثبات می کنیم؛ اما نمی توانیم در ذهنمان تصوری از آنها داشته باشیم.
خود وجود خدا عین علم، عین قدرت و عین حیات است. ذهن ما نمی تواند این را درک کند؛ چون درک وهمی یا خیالی یا حسی به چیز جزئی و محدود تعلق می گیرد؛ آن ادراکات عقلی هم که از ادراکات حسی گرفته شده از همین مصادیق محدود حکایت می کنند؛ اما آنچه که از راه معقولات ثانی درک می شود، به خاطر قدرتی است که خدای متعال به عقل انسان داده است که یک مفهومی را می سازد که می تواند مصداقش موجود نامحدود باشد.
این عنایت خاصی است که خدای متعال به عقل انسان کرده که می تواند چنین مفاهیمی را بسازد و به این نحو به وجود حقیقی خدا اشاره کند، بدون اینکه کنه آنرا بتواند نشان دهد. به این درک، می گویند: «معرفت بوجه»؛ یعنی ما یک جهتی، یک حیثیتی عقلانی نسبت به خدای متعال درک می کنیم؛ اما معنای این به هیچ وجه آن نیست که کنه خدا را درک کرده ایم یا تصوری ذهنی از خدا داریم. پس؛ أنار فی الفکر معقولها، می تواند اشاره باشد به اینکه خدای متعال به عقل انسان قدرتی داده که مفاهیمی را درک کند که این مفاهیم به نحوی قابل اطلاق بر خداست. می گوئیم: خدا موجود است، عالم است، قادر می باشد، حی است.
ما باید بدانیم که می توان خدا را شناخت و باید هم شناخت. اگر گفته شود: باید خدا را شناخت؛ اما نمی گردد خدا را شناخت! این چه بایدی است؟! این یعنی تکلیف به محال! اگر شناخت خدا محال است چگونه این همه در ادعیه از خدا درخواست می کنیم: خدایا! معرفت خودت را به ما بده؟ کسانی متأسفانه گفته اند نمی توان خدا را شناخت؛ بعضی تصریح کرده اند که حتی نباید بر خدا اطلاق موجود کرد و همه آنچه ما برای خدا اثبات می نماییم به معانی سلبی برمی گردد.
موجود است یعنی معدوم نیست و …! در مقابل این ها باید اظهار داشت: آیا تا ما درکی از معنای عالم نداشته باشیم می توانیم بگوییم خدا جاهل نیست؟ وقتی می توانیم بگوییم «جاهل نیست»؛ که بدانیم جهل یعنی نفی علم. یک سوال روشنی که به این گرایش متوجه است این است که: اوصافی که مکرر، قرآن برای خدا ذکر می کند برای چیست؟ این گرایش کج سلیقگی است. حقیقت مسأله این است که عقل، این مفاهیم را درک می کند؛ اما نسبت به ما، مصداق این مفاهیم محدود و ناقص است و نسبت به خدا، مصداقش بی نهایت است؛ اما به هر حال علم ما علم است و جهل نیست علم خدا هم علم است.
خدا این توان را به عقل من داده که مفهومی را درک کند که می تواند هم مصداق بی نهایت داشته باشد و هم مصداق ضعیف. اگر ما بگوییم: این قدرت را نداریم، در حقیقت کفران نعمت خدا را کرده ایم. ما همین کلمه ذات را که به خدا نسبت می دهیم و می گوئیم ذات خدا این هم مفهومی است و عقل ما این مفهوم را درک می کند.
این معنایش این نیست که کنه ذات خدا را درک کرده ایم. این همان معرفت بوجه است که خدا توانش را به همه انسان ها داده است؛ البته یک درک دیگری فوق این درک ها هست که یک بار ای از آن در فطرت همه انسان ها هست و آن درک حضوری و شهودی خداست؛ آن درکی است که خیلی قیمتی است و امیدواریم که ما هم توفیق کسب مرتبه ای از آنرا پیدا نماییم
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب