عضو اندیشكده تدبیر آب ایران :
در حکمرانی آب قوانین ترجمه ای و تقلیدی را مورد توجه قرار داده ایم
عطر حرم: مهم ترین لطمه حکمرانی این است که بخواهیم با روش های تقلیدی و ترجمه ای به اصلاحات آبی بپردازیم. اصلاحات حکمرانی باید منتج از شرایط تاریخی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی کشور خودمان باشد.
خبرگزاری مهر-گروه دین و اندیشه-سامان سفالگر: بر کسی پوشیده نیست که مساله آب و بحران کم آبی در کشورمان، یکی از موضوعات جدی است که سازوکارهای حکمرانی در ایران بایستی هر چه سریع تر و به نحوی فعال، به این مساله که خود می تواند ابعاد و نتایج منفی چندگانه ای را با همراه داشته باشد، بپردازد. در این راستا، در مدت اخیر نیز شاهد اختلافاتی میان ایران و طالبان با محوریت مساله آب بوده ایم و البته که بحران کم آبی فقط محدود به ایران نیست و شمار چشمگیری از کشورهای منطقه و حتی ورای آن(نظیر قاره اروپا که بنا بر ارزیابی های علمی، یک چهارم آن درگیری خشکسالیِ حاد شده است) نیز درگیر این بحران هستند. با این همه، تازه ترین گزارش "موسسه منابع جهان"، اینطور پیش بینی کرده که تا سال ۲۰۴۰، ۴۴ کشور با شرایط "فوق بحرانی" و "بحرانی" در حوزه کم آبی مواجه خواهند بود.
با این همه، همانطور که پیش تر نیز گفته شد، حکمرانی آب در ایران با چالش هایی رو به رو است که شناسایی و رفع آن ها خود می تواند به نحو چشمگیری دامنه بحران مذکور را مقابل کشورمان کم کند. از ین جهت، در گفتگو با انوش نوری اسفندیاری عضو اندیشکده تدبیر آب ایران و کارشناس حوزه آب، به واکاوی و بررسی ابعاد مختلف مساله مذکور پرداخته ایم. مشروح این گفتگو در ادامه تقدیم می شود:
*فارغ از آمارهایی که در مورد بحران آب در ایران ارائه می شود، به عنوان کارشناس این حوزه، چشم انداز واقعیت های آبیِ کشور را به چه صورت می بینید؟
به لحاظ اقلیمی ما در منطقه ای خشک و نیمه خشک هستیم و در جغرافیای منطقه ما مقدار بارش هایی که اتفاق می افتد، یک دهمِ متوسط بارش های جهانی است. بخش عمده منابع آبی ما هم منابعی است که بوسیله آب باران دریافت می شود و در این بین آب بسیار محدودی هم از خارج از کشور وارد می شود. بدین سبب به لحاظ منابع آبی تجدیدپذیر، محدودیت های جدی و شدیدی داریم.
روش توسعه ای که از دهه ها پیش یعنی از دهه ۱۳۴۰، شروع کردیم، توجهی به محدودیت منابع آبی ما نداشته و تکنولوژِی که از آن زمان به خدمت گرفته شد هم بدون توجه به اثرات و نتایج این شیوه نادرستِ بهره برداری از منابع آب بوده است. در ۵۰ سال قبل به سبب اقدامات ما، آب دهی قنات ها خیلی کم شده و حتی تعداد زیادی از آنها خشک شدند. ما بجای استفاده درست از قنات ها، چاه های عمیقی حفر کردیم و همچنین تعداد زیادی سَد ساختیم.
از سال ۱۳۵۷ و آن ده سالی که درگیر جنگ و بازسازی اولیه کشور بودیم هم روند سد سازی در کشورمان شدت گرفت و در مناطق مختلفی مانند رودخانه ها سد سازی کردیم تا آب آنها را هم جمع آوری نماییم. از این منظر، بحران آب در ایران فعلی، حادثه ای انسان ساز بوده و در نتیجه آن ما با مشکلات بزرگی رو به رو شده ایم. در این چهارچوب، طبیعت نیز واکنش منفی از خود نشان داده و محیط طبیعی ما بسیار خشن شده است. مساله ای که خود ابعاد و دامنه بحران آب در ایران را گسترش می بخشد.
در این سال ها، حادثه دیگری هم صورت گرفت و آن هم این بود که از دهه ۱۳۷۰ تاکنون، میزان بارش هایی که در سالهای مختلف دریافت کردیم بسیار نوسان داشت و دریک دوره بسیار طولانی، شکل بارش های ما کاملا فرق کرد. دریافت های کمتر باران و تبخیر های سریع تر آب باران نیز خود چالش زا بوده است. از آن زمان تا به امروز، متوسط بارش های ما هم سیر نزولی داشته است. این مسئله بحران آب را در کشورمان شدت بخشیده است.
جدای از همه اینها، باید توجه داشته باشیم که طی سالهای اخیر، افزایش تقاضا برای آب باعث شده تا امکانات طبیعی کشورمان پاسخگوی نیازهایمان نباشد و امکانات آبی مان به شدت ضعیف شوند.
*با توجه به این شرایط، آیا روند آینده نیز مطلوب نخواهد بود؟ پیش بینی شما از این روند به چه صورت است؟
قطعا همچنین است. ما تا حالا چندین مرحله بحرانی را پشت سر گذاشته ایم. مرحله اول مربوط به خسارت هایی بود که در حوزه کشاورزی داشتیم و مشکلات ایجاد شده، خیلی عمومیت پیدا نمی کرد و بیشتر در حوزه کاهش محصولات کشاورزی خودرا نشان می داد. تقاضای بیشتر و فراتر از امکانات آبی مان سبب شد زمینهای بیشتری را زیر کشت آبی ببریم و در نهایت مجبور آبیاری کمِ آنها شدیم.
بحران فرونشست در ابتدا تنها در زمینهای کشاورزی بود اما حالا به زمینهای شهری هم سرایت کرده است و این ها همه زنگ خطر بزرگی بود که همه مردم را متوجه عمق شدید بحران آبی کرد
زمانی ما ۵ میلیون هکتار زمین آبی داشتیم، حالا این عدد نزدیک به ۸ میلیون هکتار شده است. از این ۵ میلیون هکتار تنها ۲ میلیون هکتار زمین از آب کافی برخودار بود و سه میلیون هکتار دیگر با کم آبی جدی مواجه بود. افزایش ۵ میلیون هکتار زمین کشاورزی به ۸ میلیون هکتار سبب شده تا بتوانیم بگوییم که چه بخش مهمی از این مقدار زمینهای کشاورزی، آب کافی دریافت نمی کند و این روند سبب خسارت دیدن محصولات می شود. خشکی باغ ها، از دست دادن امکانات کشت و کار از آثار این روند بوده و هنوز هم ادامه دارد.
مرحله دوم مرحله ای بود که به سبب محدودیت های آبی کوشیدیم آب را به سمت شهرهای کم آب ببریم و از سهمیه آب کشاورزی و سهمیه محیط زیست بکاهیم. در این حالت فشار به آب کشاورزی و منابع محیط زیستی افزایش پیدا کرد و به عنوان مثال، تالاب ها آغاز به خشک شدن کردند و مشکلاتی به وجود آمد که جدا از بخش کشاورزی، جامعه شهری هم در این مسئله کم آبی حساس شد و به صورتی درگیر این مسائل شدند. به این ترتیب، مرحله نقل و انتقالات آبی سبب ایجاد مشکلاتی در منابع آبی شد که بطورمثال نمود آنرا در زاینده رود شاهد می باشیم.
مرحله بعدی که مرحله بسیار دشوارتری بود، از زمانی آغاز شد که کانون های خیزش گرد و غبار در کشور فعال شدند و ما با غبارآلودگی فضای شهری مواجه شدیم و در اصل، شکل آلودگی در شهرهای ما عوض شد. بدین سان بااینکه پیش تر آلودگی های سطح شهرها ناشی از سوخت های فسیلی بود که مشکلات عدیده ای را ایجاد می کرد، از آن زمان به بعد ما با مشکل ریزگردها نیز مواجه شدیم.
این مساله خود مشکل آب را عمومی کرد و مردم متوجه این شدند که زمین ها درحال خشک شدن هستند و منابع آب در کشور کم و کمتر می شود و در نهایت ادامه این روند، موجب وقوع چالش های جدید در بحث آلودگی ها می شود. البته بااینکه قسمتی از این ریزگردها محرک های برون مرزی دارند اما بخش قابل توجهی از آنها هم ناشی از مسائل نامطلوب داخلی هستند.
در مرحله سوم عامل دیگری هم به این روند افزوده شد و آن بحث فرونشستِ زمین بود. این بحران فرونشست هم در ابتدا تنها در زمینهای کشاورزی بود اما حالا به زمینهای شهری هم سرایت کرده است و این ها همه زنگ خطر بزرگی بود که همه مردم را متوجه عمق شدید بحران آبی کرد. واقعیت این است که این روند حادثه ای یک دفعه ای و ناگهانی هم نبود بلکه در طول دهه های متمادی شکل گرفته و الان خودش را نشان داده است. به نظر من لازم نیست خیلی آینده نگر باشیم تا بفهمیم که چه شرایط سختی را پیش رو داریم. در همین حال حاضر هم می توان متصور شد که چه آینده ای از نظر تشدید بحران آبی در انتظارمان است.
*برخی می گویند در حوزه بحران آب در ایران گاهی بزرگنمایی می شود و دیگر مناطق جهان نیز با یکچنین چالشی رو به رو هستند اما موضوع، آنطور که در مورد ایران گفته می شود، مساله برجسته نمی گردد. نظر شما در این رابطه چیست؟
ما از دهه ۱۹۷۰ میلادی شاهد یک تغییر در سیاست های توسعه ای، اقتصادی و محیط زیستی از طرف کشورهای توسعه یافته و صنعتی بوده ایم. آنها بیشتر با مشکل آلودگی آب مواجه بودند و چندان مشکل کمبود آب را نداشتند. اما متاسفانه ما هر دو مساله را در کشورمان داریم. این کشورها به مرور زیرساخت های خودرا توسعه دادند و هم در حوزه مدیریت توان زا و هم در حوزه جلوگیری از آلودگی آبی پیشرفت خوبی کردند و امروز هم در موقعیتی هستند که هم نسبت به آلودگی آب و هم در حوزه سازگاری با کم آبی در وضعیت بهتری قرار دارند.
با این حال، وقوع حادثه ای تحت عنوان تغییر الگوهای بارش جهانی و افزایش دما، شرایط را برای تمام کشورهای جهان تغییر داد. این مساله هم در حوزه جهانی و هم در کشور خودمان اتفاق افتاده است، بااینکه سازمان هواشناسی امسال اعلام کرد، روند افزایش دمای محیط ما دو برابر افزایش دمای جهانی است.
بنابراین شکی نیست که با تغییرات الگوهای آب و هوایی، این مشکلات بدتر شده است و برای تعدادی از کشورهای اروپایی هم اتفاق افتاده و همچنان هم ادامه دارد. اما آن چه حائز اهمیت می باشد، شیوه مقابله کشورهای اروپایی با این مسئله در مقایسه با شیوه مدیریتی ما در داخل است.
اولا باید توجه داشت که آب در کشورهای صنعتی، ارزش اقتصادی قابل توجهی دارد و سرمایه گذاری روی آن از اهمیت زیادی برخودار است. نحوه تامین مالی و بازپرداخت هزینه های آب هم در این کشورها خیلی بهتر از کشور ما است. آن چه در این شرایط مهم می باشد، مدیریت بحران آبی و کاهش دادن آثار خسارت بار تغییرات هوایی بر روی آنست.
متاسفانه، در کشور ما واکنش ها و مدیریت ها در قبال این تحولات چندان مطلوب نبوده و فاصله آنها با اقدامات صحیح بسیار زیاد است و ما بدون این که به حل مشکل پرداخته باشیم، این روند را ادامه می دهیم. حالا موضوع "حکمرانی آب" بجای مدیریت و بحران طبیعی منابع آب، دست بالا را پیدا کرده است. اغلب کشورها در حوزه حکمرانی آب اقدامات جدی را در پیش گرفته اند با اینحال ما اقدامات قابل توجهی دراین زمینه انجام نداده ایم. طبیعتا پاسخگویی و واکنش صحیح و کافی به بحران آب نیاز است تا میزان خسارت ها کاهش یابند.
دولت های مختلف در کشورمان در برخورد با خشکسالی ها، بیشترین استفاده را از منابع موجود آبی کشور انجام داده اند و توجه کمتری را به برنامه ریزی در وضعیت بحرانی و کمبود شدید آب داشته اند. نگاهی که فقط بحران آب در کشورمان را به تاخیر انداخته اما آنرا رفع نکرده است.
*شما عمده ترین چالش هایی را که در حوزه حکمرانی آب در کشورمان وجود دارد، چه می دانید؟
مسئله رابطه بین دولت و مردم در امر حکمرانی آب، خیلی رابطه مناسبی نیست. دولت در یک دوره ای در چند دهه گذشته کنترل و هدایت آب را به انحصار خودش در آورده است و مردم تماشاگر اقدامات دولت بوده اند و دراین زمینه مسئولیت های خودرا فراموش کرده اند و الان هم حتی اگر بخواهند وارد عمل شوند، ارتباط خوبی بین دولت و مردم وجود ندارد. باید دراین زمینه یک تناسب منطقی ایجاد شود. همکاری ها خیلی محدود و پرتنش بوده است.
دوم این که حکمرانی آب که در کشورمان مستقر شده است، چندان توجهی به تقویت بخش اصلاح زیر ساخت ها و البته تکنولوژی دراین زمینه نکرده است. در صورتیکه توجه به این مولفه سبب می شود تا تاکتیک ها و قوانین و مقررات به نحو بهتری قابل اجرا باشد. ما این مساله را مورد توجه زیادی قرار ندادیم و از سنت ها و قوانین نانوشته ای که در حوزه آب در مناطق مختلف کشورمان در حوزه آب وجود داشت هم غافل شدیم.
از طرفی، ما در حکمرانی آب، عمدتاً قوانینی که ترجمه ای و تقلیدی بودند را مورد توجه قرار دادیم. بدون این که از سازگاری این قوانین با جنبه های مختلف آبی کشورمان اطمینان پیدا کرده باشیم. این مساله سبب شد که اساسا قواعد بازی چندان رعایت نشود. دراین زمینه تنها دولت امور حاکمیتی را انجام می دهد و در بسیاری از موارد هم تصدی گری می کند و مردم فقط بهره بردار نهایی هستند و حتی در بسیاری از مواقع، مقاومت و سرپیچی از قوانین را انجام می دهند و همین باعث شده ما تلفات آبی زیادی داشته باشیم.
در کشوری که میزان تبخیر آب در آن بسیار بالاست، عجیب است که ما تلاش زیادی برای کنترل آن هم انجام نمی دهیم و حتی با این روند سازگار نمی شویم. قوانین فعلی ما در عرصه آب نمی توانند توجه مردم را به همکاری و رعایت اصول مهم جلب کنند. عدم همکاری فقط بین مردم و دولت نیست، بلکه بین خود مردم هم تضادهای زیادی شکل گرفته است و ما آنها را بصورت تضادهای بالا دستی و پایین دستی در جامعه می بینیم.
*راهکارهای اصلاح الگوی معیوب حکمرانی آب در کشورمان را چه می دانید؟
مهم ترین لطمه حکمرانی این است که بخواهیم با روش های تقلیدی و ترجمه ای به اصلاحات آبی بپردازیم. اصلاحات حکمرانی باید منتج از شرایط تاریخی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی کشور خودمان باشد و این مساله بسیار مهمی است. علاوه بر این، نیروهای محدودی که در حوزه بررسی طراحی راه حل ها داریم هم باید کاملا بومی و متناسب با شرایط جامعه خودمان باشند. ما نباید اجازه دهیم که در حوزه آب، کار به بحران و تنش برسد و بعد دست به اقفدامات فوری و اورژانسی بزنیم.
طبیعتا لطمه مهم حکمرانیِ آب ما در وضعیت حاضر، مقدار مسئولیت ها و قدرت دولت در حکمرانی آب کشور است و روش هایی که به کار می برد نیز کاملا دستوری و از بالا به پایین است. در این نظام آبی، هزینه های کنترل و نظارت بسیار بالاست و در بیشتر موارد کارایی کمتری هم دارد.
منبع: عطر حرم
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب